معناشناسی اسلوب کنایه در نهج البلاغه (مطالعه موردی خطبه قاصعه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 دکتر زبان و ادبیات عربی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

10.34785/j022.2022.018

چکیده

برخورداری نهج البلاغه از زیباترین شگردهای بیانی، سیمای بلاغی خارق العاده‌ای به آن بخشیده است آنگونه که به عنوان برادر قرآن از آن یاد می­شود. فراوانی سازوکارهای بلاغی در نهج البلاغه، به محوریت آن به عنوان برترین الگوی بلاغت در میان اندیشمندان و سخن­وران جهان انجامیده است. از جمله امتیازات بلاغی نهج البلاغه، بهره مندی فراوان آن از کنایه است که گاه رساتر از صراحت عمل کرده و ذهن مخاطب را با کلام متکلّم درمی آمیزد. بکارگیری کنایه شیوه­ای بدیع و زیبا در کلام به شمار می رود که نمایانگر ذوق ادبی و قوه­ی تخیل گوینده است و پیچیده سازی، روند ادراک و تخیل مخاطب را به چالش می­افکند تا غرض اصلی گوینده را دریابد. پژوهش حاضر با تکیه بر منهج توصیفی-تحلیلی و آماری در صدد بررسی کنایه در خطبه قاصعة و تحلیل بار معنایی آن با توجه به بافت متن می باشد و به این نتیجه دست یافته است که بهره گیری از گونه های مختلف کنایه در خطبه قاصعه به بیان مناسب غرض اصلی امام (ع) با کمک واسطه ها انجامیده است که در برخی از آنها به دلیل اندک بودن وسائط، مخاطب به سهولت به مقصود حضرت دست می­یابد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

دلالات أسلوب الکنایة فی نهج البلاغة (خطبة القاصعة أنموذجا)

نویسندگان [العربیة]

  • سودابه مظفّری 1
  • فاطمة خرّمیان 2
1 الأستاذة المساعدة بقسم اللغة العربیة وآدابها، کلیة الاداب والعلوم الإنسانیة، جامعة خوارزمی، طهران، إیران
2 دکتورة اللغة العربیة وآدابها، جامعة مازندران، بابلسر، إیران
چکیده [العربیة]

یعتبر نهج البلاغة أروع التّعابیر الکلامیة والخطابیة وهذا الأمر هو الّذی جعله مظهرا بلاغیّا فریدا بین الکلمات البشریّة لا فی العالم العربیّ وحده بل فی کل أنحاء العالم، کما اعتبره شقیقا لکلام الوحی فی القرآن، ووفور الآلیات الخطابیة والجمالیّات الظاهریة والمعنویة الّتی نبعت من فطرة صاحب نهج البلاغة أدّی إلى ترکیز هذا الکتاب القیّم کأفضل نموذج للخطابة والبلاغة بین المفکرین والخطباء فی العالم. إستخدام الکنایة فی الکلام هو طریقة جدیدة ورائعة تمثل الذوق الأدبی والخیال الخصیب للمتکلم، ویتحدى التعقید فیها عملیة إدراک المخاطب وخیاله للعثور على الغرض الرئیسی للمتکلّم بعد إزالة الصّورة الظّاهریّة للکلام. من المیزات البلاغیة لنهج البلاغة استخدامه الواسع والبدیع لفنّ الکنایة الذی یعمل أحیانًا بشکل أکثر وضوحًا من التصریح ویقرّب ذهن المخاطب إلی کلام المتکلّم ویقوم بالمزج بینهما. تسعى هذه الدراسة إلى البحث عن الکنایة وضروبها فی خطبة القاصعة وتحلیل حملها الدلالی وفقًا لسیاق النص معتمدة على المنهج الوصفی-التحلیلی والإحصائی، ومن المتوقع أن تتوصل إلى أن استخدام أنواع مختلفة من الکنایة فی خطبة القاصعة یؤدی إلى التعبیر الصحیح عن الغرض الرئیسی للإمام (ع) بمساعدة الوسطاء، وفی بعض أنواع الکنایة بسبب قلة الواسطة یصل المخاطب إلی غرض الإمام (ع) بسهولة ویُسر.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • نهج البلاغة
  • القاصعة
  • علم الدّلالة
  • البلاغة
  • الکنایة
قرآن کریم.
نهج البلاغة.
ابراهیمی، علی أوسط. (1379ش). «علوم بلاغت در نهج البلاغه». فرهنگ، 36(33)، 321-334.
ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن محمد. (1995م). شرح نهج البلاغة. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ابن فارس، أبوالحسن. (1404ق). معجم مقاییس اللغة. (ضبط و تحقیق: عبد السلام محمد هارون). قم: نشر مکتب أعلام الإسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1988م). لسان العرب. بیروت: دار إحیاء تراث العربی.
الأسدی، عادل حسن. (2006م). من بلاغة الإمام علی(ع) فی نهج البلاغة (ط1). قم: نشر المحبین.
امامی، محمد جعفر، و آشتیانی، محمد رضا. (1381ش). ترجمه و شرح نهج البلاغه (چاپ سیزدهم). قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب.
البحرانی، ابن میثم. (1981م). شرح نهج البلاغة. بیروت: دار العلم الإسلامی.
تجلیل، جلیل. (1390ش). جلوه‌های بلاغت در نهج البلاغه (چاپ اول). تهران: بنیاد نهج البلاغه.
تفتازانی، سعدالدین. (1383ش). مختصر المعانی (چاپ هشتم). تهران: نشر دار الفکر.
تفتازانی، سعدالدین. (1387ش). المطول فی شرح تلخیص المفتاح (چاپ اول). بیروت: دار الکوخ للطباعة والنشر.
جرجانی، عبد القاهر. (2007م). دلائل الإعجاز. تهران: دار الفکر.
جعفری، محمد تقی. (1357ش). ترجمه و تفسیر نهج البلاغه (چاپ اول). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
حسینی، جعفر. (1413ق). أسالیب البیان فی القرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خاقانی، محمد. (1390ش). جلوه‌های بلاغت در نهج البلاغه (چاپ اول). تهران: بنیاد نهج البلاغه.
دشتی، محمد. (1368ش). ترجمه نهج البلاغه (چاپ اول). تهران: نشر سرور.
سجادی، ابو الفضل، و فراهانی، سمیر. (1391ش). «معناشناسی کنایه در جزء سی‌ام قرآن». انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، 23، 97-73.
شریف العسکری، محمد صالح. (1389ش). ترویح الأرواح فی تهذیب الصحاح (معجم مهذب الصحاح) (ط1). تهران: نشر میراث مکتوب.
الشریفی، عبد الهادی. (1384ش). تهذیب شرح نهج البلاغة (چاپ اول). قم: دار الحدیث.
شهیدی، سید جعفر. (1370ش). ترجمه نهج البلاغه (چاپ سوم). تهران: نشر انقلاب.
صادقی، محمد. (1387ش). «بررسی کنایه و انواع آن در نَفثَهُ المصدور». فرهنگ و ادب، پاییز و زمستان، 132-116.
طباطبایی، محمد حسین. (1387ش). تفسیر المیزان (چاپ بیست و ششم). (ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، ابو علی فضل بن حسن. (1380ش). تفسیر مجمع البیان (چاپ اول). تهران: نشر فراهانی.
عبد الرزاق، حسن اسماعیل. (1985م). لآلی التبیان (فی المعانی والبدیع والبیان) (چاپ اول). قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
عتیق، عبد العزیز. (1985م). فی البلاغة العربیة (چاپ اول). بیروت: دار النهضة العربیة.
عرفان، حسن. (1389ش). کرانه‌ها (چاپ پنجم). قم: دفتر نشر هجرت.
القزوینی، جلال الدین محمد بن عبد الرحمن. (2000م). الإیضاح فی علوم البلاغة. بیروت: دار الفکر العربی.
کزازی، جلال الدین. (1373ش). زیباشناسی سخن پارسی (چاپ اول). تهران: نشر مرکز.
مجمع اللغة العربیه. (2004م). المعجم الوسیط (ط4). مصر: مکتبة الشرق الدولیة.
محمدی، محمد حسین. (1387ش). بلاغت (معنی، بیان، بدیع) (چاپ اول). تهران: نشر زوار.
مشایخی، حمیدرضا، و خرمیان، فاطمه. (1393ش). «معناشناسی اسلوب کنایه در 5 خطبه اول نهج البلاغه». ادبیات دینی، 7، 110-93.
مطلوب، أحمد. (2007م). معجم المصطلحات البلاغیة و تطورها (ط2). لبنان: مکتبة لبنان ناشرون.
مطهری، مرتضی. (1391ش). سیری در نهج البلاغه (چاپ 15). تهران: نشر صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر، و همکاران. (1382ش). تفسیر نمونه (چاپ 29). تهران: دار الکتب الإسلامیه.
منتظری، حسینعلی. (1368ش). شرح خطبه قاصعه (چاپ اول). تهران: نشر اطلاعات.
الهاشمی، أحمد. (1376ش). جواهر البلاغة (چاپ هفتم). قم: مرکز نشر المتابع للمکتب الإعلام الإسلامی.