تأثیر ابو علی فارسی بر نظریة «نظم» جرجانی از جنبه‌های نحوی، لغوی و بافت کلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات عربی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

10.34785/j022.2022.013

چکیده

در ظهور نظریه نظم عبد القاهر جرجانی، دانشمندان و نحویان زیادی مثل: سیبویه، جاحظ، مبرد، ابو هلال عسکری و غیره تأثیرگذار بوده­اند. عبد القاهر نحو را از طریق کتاب­های ابو علی فارسی آموخت. این موضوع فرضیه تأثیر ابو علی را بیشتر از هر دانشمند دیگری در ظهور این نظریه مطرح می­کند. دلایلی وجود دارد که نشان می­دهد ابو علی فارسی بر جرجانی تأثیر گذاشته و آراء او نقش مستقیمی در تکامل نظریة نظم داشته است. در مقاله حاضر تلاش می­شود با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی تأثیر ابو علی فارسی بر جرجانی و جایگاه او در نظریة نظم از جنبه­های مختلف به ویژه نحوی، لغوی و سیاقی بررسی و تبیین شود. نتایج پژوهش نشان می­دهد ابو علی فارسی تأثیر غیر قابل انکاری بر عبد القاهر گذاشته و جایگاه والایی در ظهور و پختگی نظریة نظم جرجانی دارد. نظم در دیدگاه ابو علی عبارت است از تألیف کلام و الحاق الفاظ به یکدیگر بر اساس روشی مخصوص و با نظم و ترتیبی که به قصد متکلم و هدف او منتهی شود. ابو علی نحو را از معانی وضعی و قاموسی خارج و به صورت کاربردی و در قالب بافت کلام به­کار برد و جرجانی نیز ادامه­دهنده و تکمیل­کننده همین راه بود و آن را در قالب نظریة نظم نشان داد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

أثر أبی علی الفارسی فی نظریة النظم للجرجانی نحویاً ولغویاً وسیاقیاً

نویسندگان [العربیة]

  • سجّاد عربی 1
  • سید حیدر فرع الشیرازی 2
1 طالب الدکتوراه فی فرع اللغة العربیة وآدابها، جامعة خلیج فارس، بوشهر، إیران
2 الأستاذ المشارک بقسم اللغة العربیة وآدابها، جامعة خلیج فارس، بوشهر، إیران
چکیده [العربیة]

النظم هو إنشاء أفضل علاقة نحویة بین الکلمات المستخدمة لنقل الغرض أو المعنى. فقد کان للعدید من النحویین مثل "سیبویه" و"جاحظ" و"مبرد" وغیرهم تأثیر کبیر فی ظهور النظریة على ید الجرجانی، ولکن لأنّ عبدالقاهر تعلّم النحو من خلال کتب أبی علی ، فإن هذا الأمر یطرح فرضیة تأثیر الفارسی فی ظهور نظریة النظم أکثر من غیره من النحویین. هناک أسباب علمیة دقیقة تدل على أن هناک تأثیر کبیر لأبی علی فی الجرجانی کما أن هذه الأسباب تشیر إلى دور مباشر له فی نضج نظریة النظم. نسعى من خلال الورقة إلى تبیین تأثیر أبی علی الفارسی على الجرجانی وموقعه من هذه النظریة وفق المنهج الوصفی التحلیلی، حیث أظهرت النتائج التأثیر الکبیر لأبی علی الفارسی فی جوهر نظریة النظم ونضجها من مختلف الجوانب، فوضع أبو علی الفارسی الحجر الأساس لنظریة النظم من خلال آرائه النحویة الدقیقة والمستمدة من المنطق والفلسفة. النظم عند أبی علی الفارسی یعنی تکوین الکلام وربط االمفردات ببعضها البعض فی إطار أسلوب محدد وبحیث ینتهی إلى قصد المتکلم . أخرج أبوعلی الفارسی النحو من المعانی الوضعیة والمعجمیة واستخدمه فی إطار التراکیب ونسیج الکلام فأنجز عبدالقادر المسیر وأکمله حتى أظهر نفسه فی شکل نظریة النظم. کما یمکن تفسیر هذا التأثیر من جانب البنیة النحویة والبنیة المعجمیة وسیاق الکلام فی مختلف المجلات.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • نظریة النظم
  • عبدالقاهر الجرجانی
  • أبوعلی الفارسی
  • النحو
ابولیل، أمین. (1427ه.ق). البیان والقرآن: دراسة تأصیلیة فنیة. عمان: دار البرکة.
آریان، حمید. (1392ه.ش). «معنا و مبنای عقل‌گرایی معتزله در تفسیر قرآن». قرآن شناخت، 6(1)، 5-25.
جرجانی، أبو بکر عبد القاهر بن عبد الرحمن. (1984م). دلائل الإعجاز. (تحقیق: أحمد التنجی). بیروت: دار الکتاب العربی.
الجرجانی، عبد القاهر. (2007م). المقتصد فی شرح التکملة (چاپ أول). تحقیق: أحمد بن عبدالله بن إبراهیم الدویش.
جمعة، بیان شاکر، و موسى، صاحب رشید. (2011م). التعدد فی المعنى بین القراءات القرآنیة ونظریة النظم. کلیة التربیة الأساسیة، 70، 1-24.
الجندی، درویش. (1960م). نظریة عبدالقاهر فی النظم. القاهرة: مکتبة نهضة مصر بالفجالة.
خلیفة، عبود. (2010م). علاقة الدرس النحوی بالدرس البلاغی عند عبدالقاهر الجرجانی (رسالة ماجستیر، السنة الجامعیة 2009 2010م).
الدمیاطی، بدرالدین. (2011م). نزهة الأدباء وتحفة الظرفاء. (المحقق والمترجم: محمد أبوشهدة وعبد الستار الغنیمی). بیروت: دار الکتب العلمیة.
رضایی، غلام عباس، و یاری، شیرکو. (1389ه.ش). «قیاس و سماع نحوی از دیدگاه أبو علی فارسی». زبان و ادبیات عربی (مجله ادبیات و علوم انسانی سابق)، 3، 67-93.
الرمانی، أبو الحسن علی بن عیسى. (1956م). النکت فی إعجاز القرآن ضمن ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن. (تحقیق: محمد خلف الله ومحمد زغلول سلام). مصر: دار المعارف.
الزبیدی، محمد بن الحسن. (1954م). طبقات النحویین واللغویین. (تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهیم). القاهرة: مطبعة السعادة.
سیوطی، جلال الدین. (1327ه). همع الهوامع. القاهرة: مطبعة السعادة.
شلبی، عبدالفتاح إسماعیل. (1989م). أبو علی الفارسی: حیاته ومکانته بین أئمة التفسیر العربیة وآثاره فی القراءات والنحو. المملکة العربیة السعودیة: منشورات دار المطبوعات الحدیثة.
صمو، حمادی. (1981م). التفکیر البلاغی عند العرب: أسسه وتطوره إلى القرن السادس. تونس: منشورات الجامعة التونسیة.
ضیف، شوقی. (2011م). المدارس النحویة (چاپ هفتم). مصر: دار المعارف.
العشماوی، محمد زکی. (1385ه.ش). «نظریة النظم عند عبدالقاهر الجرجانی». (ترجمة وتحقیق: محمد هادی مرادی). زبان و ادب، 9(29)، 70-95.
عمار، أحمد سید محمد. (1998م). نظریة الإعجاز القرآنی وآثارها فی النقد العربی القدیم (چاپ أول). بیروت: دار الفکر المعاصر.
عید، فوزی السید عبد ربه. (1989م). البحث البلاغی عند أبی علی الفارسی وأثره فی الدراسات البلاغیة. القاهرة: مطبعة الحسین الإسلامیة.
الفارسی، أبو علی. (1969م). الإیضاح العضدی (چاپ أول). تحقیق: حسن شاذلی فرهور. مصر: العسکریات.
الفارسی، أبو علی. (2003م). الإغفال. تحقیق عبدالله بن عمر الحاج إبراهیم. أبوظبی: المجمع الثقافی.
الفارسی، أبو علی. (2004م). المسائل الشیرازیات. تحقیق: حسن بن محمود هنداوی. المملکة العربیة السعودیة: کنوز إشبیلیا للنشر والتوزیع.
الفارسی، أبو علی. (2007م). الحجة فی علل القراءات السبع. تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود، علی محمد معوض، وأحمد عیسى حسن المعصراوی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
الفرزدق، همام بن غالب بن صعصعة أبو فراس. (1987م). دیوان الفرزدق. (تحقیق: علی فاعور). بیروت: دار الکتب العلمیة.
القفطی، جمال الدین أبو الحسن علی بن یوسف. (1986م). إنباه الرواة على أنباه النحاة. (تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهیم). القاهرة: دار الفکر العربی.
مصطفى، إبراهیم، وآخرون. (1410ه). المعجم الوسیط. إسطنبول: دار الدعوة.
معاشی، عبدالرحمن. (2012م). منهج الاحتجاج للقراءات القرآنیة عند أبی علی الفارسی من خلال کتابه "الحجة للقراء السبعة" (أطروحة الدکتوراه). جامعة الحاج لخضرباتنة، الجزائر.
منیر، سلطان. (1986م). إعجاز القرآن بین المعتزلة والأشاعرة. الإسکندریة: منشأة المعارف.
میر، محمد تقی. (1386ه.ش). بزرگان نامی پارس. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
الهادی، سمیة. (2014م). نظریة النظم عند عبدالقاهر الجرجانی، ومفاهیم البنیة فی الاصطلاح النقدی البنیوی. المعارف، 9(17)، 369-382.