استراتژی تبادلی و عملگرا در داستان سرایی قرآنی؛ نمونه موردی سوره یوسف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

قسم اللغة العربیة وآدابها، جامعة محمد لمین دباغین، سطیف2، الجزائر

10.34785/j022.2022.011

چکیده

گفتمان قرآنی پیامی است که در درون خود هدفی گفتمانی دارد که فرستنده آن را برای هدف راهبردی ارتباط به مخاطب هدایت می کند. قرآن کریم پیامی از جانب خداوند متعال است که بر رسولش محمد(ص) نازل کرده است تا آن را به امت خود برساند؛ از جمله آن چه در قرآن آمده است، داستان انبیا و رسولان و آنچه امت هایشان در معرض آن قرار گرفتند، تا سبب پند پذیری و عبرت آموزی باشد. این امر مستلزم یک راهبرد ارتباطی گفتمانی مبتنی بر زمینه و دو طرف فرآیند ارتباطی (گوینده/گیرنده) است و بنابراین متن قرآن کاملا یک متن عملگرا است، زیرا رویگرد عملگرا به زبان، عبارت است از بررسی کلام در حین ارائه به گیرنده؛ یعنی مطالعه زبان زمانی که در مقامات متفاوت به عنوان یک سخنرانی از مخاطب به گیرنده با عبارتی خاص در مکانی خاص برای رسیدن به هدف ارتباطی استفاده می شود. این پژوهش با هدف تبیین بعد ارتباطی و عملگرا در داستان ها و گفتمان قرآنی به بررسی داستان یوسف پیامبر می‌پردازد و بر دو نکته تمرکز دارد: گفتمان در خلال بافتی که در آن به کار رفته است و تعیین نقش فرستنده و مخاطب در فرآیند ارتباطی، با تکیه بر مکانیزم عملگرایانه در کلام از قبیل: حِجاج، افعال کلامی، گفت‌وگو و سایر موارد موجود در داستان های قرآنی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

الاستراتیجیة التواصلیة والتداولیة فی القصص القرآنی؛ سورة یوسف أنموذجا

نویسنده [العربیة]

  • خدیجة مرات
قسم اللغة العربیة وآدابها، جامعة محمد لمین دباغین، سطیف2، الجزائر
چکیده [العربیة]

یعدّ الخطاب القرآنی رسالة تحمل فی داخلها غایة خطابیة یوجهها المرسل إلى المرسل إلیه لهدف استراتیجی هو التواصل، فالقرآن الکریم رسالة من الله تعالى أنزلها على رسوله محمد (ص) لیبلّغها إلى أمتّه؛ ومن بین ما جاء فی تلک الرسالة قصص الأنبیاء والمرسلین وما تعرضوا له من قِبَل أممهم، والحجج التی أیّدهم الله بها؛ وذلک لأخذ العبرة والموعظة من الأمم السابقة، هذا ما یستدعی استراتیجیة خطابیة تواصلیة قائمة على السیاق وطرفی العملیة التواصلیة (المتکلم/المتلقی)، وبذلک یکون النص القرآنی نصا تداولیا بامتیاز، ذلک لأنّ التداولیة هی دراسة المنجز اللغوی أثناء الاستعمال؛ أی دراسة اللغة عند استعمالها فی الطبقات المقامیة المختلفة باعتبارها کلاما موجها من المخاطِب إلى المتلقی بلفظ محدد فی مقام محدد لتحقیق غرض تواصلی. تهدف هذه الدراسة إلى تبیان البعد التواصلی والتداولی فی القصص القرآنی، باستخدام المقاربة التداولیة للخطاب القرآنی، والتی ترکّز اهتمامها على أمرین هما: الخطاب ضمن السیاق الذی ورد فیه، والدور التواصلی الذی یؤدیه کلّ من المرسِل والمرسَل إلیه أثناء العملیة التواصلیة، وذلک من خلال رصد آلیات المقاربة التداولیة "کالحجاج والاستلزام الحواری والأفعال الکلامیة والحوار" وغیرها الموجودة فی القصص القرآنیة، بحیث تسلّط هذه الورقة البحثیة الضوء على قصة یوسف، وذلک من خلال السیاق الذی یقوم أساسا على الغرض والمقصود الذی یرید المخاطِب إیصاله، إضافة إلى انسجام واتساق الکلام وجریانه على أسلوب واحد، کما یهتم بالظروف المحیطة بالعملیة التواصلیة وأحوال المخاطبین فیها؛ نجد هذه العناصر مجتمعة فی القصص القرآنی.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • التداولیة
  • الأفعال الکلامیة
  • الحجاج
  • الحوار
  • استراتیجیة الخطاب
  • القصص القرآنی
القرآن الکریم.
ابن عاشور، الطاهر. (1976). تفسیر التحریر والتنویر. تونس: الدار التونسیة للنشر.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (د.ت). لسان العرب. بیروت: دار صادر للنشر.
أحمد مصطفى المراغی. (د.ت). علوم البلاغة (البیان والمعانی والبدیع). بیروت: دار الکتب العلمیة.
أوستین، جون لانکشو. (2006). نظریة أفعال الکلام العامة (ترجمة: عبدالقادر قنینی). المغرب: منشورات إفریقیا الشرق.
بوجادی، خلیفة. (2009). فی اللسانیات التداولیة: محاولة تأصیلیة فی الدرس العربی القدیم. الجزائر: بیت الحکمة، العلمیة.
ختام، جواد. (2016). التداولیة: أصولها واتجاهاتها. عمان، الأردن: دار کنوز المعرفة.
سیرل، جون. (2006). العقل واللغة والمجتمع: الفلسفة فی العالم الواقعی (ترجمة: سعید الغانمی). بیروت، لبنان: الدار العربیة للعلوم.
شابی، سعاد. (2015). الأفعال الکلامیة والأفعال الحجاجیة فی سورة النمل: مقاربة تداولیة. مجلة رفوف، مخبر المخطوطات الجزائریة فی إفریقیا، جامعة أدرار – الجزائر، العدد الثامن.
الشهری، عبد الهادی بن ظافر. (2004). استراتیجیة الخطاب: مقاربة لغویة تداولیة. بیروت: دار الکتاب الجدید المتحد.
الصابونی، محمد علی. (د.ت). صفوة التفاسیر. بیروت: دار الجیل.
صحراوی، مسعود. (2005). التداولیة عند العلماء العرب: دراسة تداولیة لظاهرة الأفعال الکلامیة فی التراث اللسانی العربی. بیروت: دار الطلیعة.
غمشی، بن عمر. (2011). سیمیولوجیا الاتصال فی الخطاب الدینی: قصص الأنبیاء فی القرآن الکریم نموذجا (أطروحة الدکتوراه). جامعة الجزائر 3.
فاندیک. (2000). النص والسیاق (ترجمة: عبدالقادر قنینی). المغرب: دار إفریقیا الشرق.
کورنیلا فونراد، صکومی. (2003). الحجاج فی المقام المدرسی. تونس: منشورات کلیة الآداب.
لیتش، جیوفری. (2012). مبادئ التداولیة (ترجمة: عبدالقادر قنینی). المغرب: منشورات إفریقیا الشرق.
محمد العبد. (2002). النص الحجاجی العربی: دراسة فی وسائل الإقناع. مجلة فصول، الهیئة العامة للکتاب، مصر، 60.
مشیل، صابر. (2009). القصة القرآنیة: مفهوما وأسلوبا. المجلة الجامعة، لیبیا، 11.
نجعوم، یوسف. (2018). تداولیة الخطاب الإقناعی فی کتاب نهج البلاغة للإمام علی بن أبی طالب (أطروحة الدکتوراه). جامعة العربی بن مهیدی، أم البواقی.
نحلة، محمود أحمد. (2002). آفاق جدیدة فی البحث اللغوی المعاصر. الإسکندریة: دار المعرفة الجامعیة.