زیبایی شناسی بینامتنیت قرآنی در رمان "یا صاحبی السجن" اثر ایمن عتوم (تحلیل نشانه شناسی آستانه عنوان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

قسم الآداب واللغة العربیة، کلیة الآداب واللغات، جامعة محمد خیضر، بسکرة، الجزائر

10.34785/J022.2022.020

چکیده

بینامتنیت با انواع و سطوح مختلف خود یکی از پدیده های هنری مهم در شکل گیری متن ادبی معاصر است و به همین دلیل از طرف ناقدان، مورد توجه فراوانی قرار گرفته است. این مقاله در تلاش است تا نوع قرآنی تناص را که از غنای خوبی برخوردار است در رمان "یا صاحبی السجن" اثر ایمن عتوم با تمرکز  بر عنوان اصلی و دیگر عناوین فرعی مورد بررسی قرار دهد. این پژوهش با شیوه توصیفی-تحلیلی و با رویکرد نقد نشانه شناسی، انجام پذیرفته و بر اساس آن می توان گفت که این رویکرد به غایت زیبایی شناختی، معنایی و شناختی آن دست یافته است. با بررسی جلوه‌های بینامتنی قرآنی در عناوین رمان (یا صاحبی السجن) به عنوان نشانه‌های نشانه‌شناختی مهم، مجموعه‌ای از نتایج به دست آمده که بر اساس آن می­توان گفت بینامتنیت قرآنی در رمان (یا صاحبی السجن) پدیده ای زیباشناختی است که دو زاویه دید نویسنده را منعکس می سازد. زاویه دید اول ازآن خالق و نگارنده اثر و زاویه دید دوم بیانگر قهرمانی است که تجربه داستانی را به عنوان یک واقعیت زندگی کرده است و او را قادر می‌سازد تا آن را با جزییات ساختارهای روایی ترکیبی و عناصر زمان، مکان و شخصیت‌ها به تصویر بکشد و به زبانی شیوا به توصیف آن بپردازد. نویسنده رمان، از طریق متن و عناوین آن، حوزه وسیعی از حضور مستقیم و غیرمستقیم را به خود اختصاص داده است. این عناوین، آستانه‌هایی را تشکیل می‌دهند که متون مستقلی را به وجود می­آورند. ایمن عتوم از طریق این عناوین موفق شده تصویری بی‌نظیر از بهره‌برداری از انرژی‌های زبانی و تصویری متن ارجمند قرآنی ارائه دهد و آن را هدفی در جهت فایده رساندن در سطوح زبانی و معنایی، قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

جمالیات التناص القرآنی فی روایة "یا صاحبی السجن" لأیمن العتوم (مقاربة سیمیائیة لعتبة العنوان)

نویسندگان [العربیة]

  • شهیرة برباری
  • سعاد طویل
قسم الآداب واللغة العربیة، کلیة الآداب واللغات، جامعة محمد خیضر، بسکرة، الجزائر
چکیده [العربیة]

یُعدّ التناص بأنواعه ومستویاته المختلفة أحد الظواهر الفنیة المهمة فی تشکیل النص الأدبی المعاصر، فهو من الأسس الجمالیة التی ینهض علیها، لذلک حظی باهتمام بارز من الدارسین فی النقد الأدبی المعاصر، ویحاول هذا البحث استجلاء نوع منه هو التناص القرآنی؛ الذی اخترنا له روایة "یا صاحبی السجن" لأیمن العتوم مدونة تطبیقیة له، وهی مدونة ثریة فی توظیفها للتناص القرآنی؛ مرکزین فی ذلک على عتبة العنوان - الرئیس منه والعناوین الفرعیة - محاولین تقدیم مقاربة سیمیائیة لها؛ کونها الأنسب فی استنطاق العتبات النصیة، التی وقفنا منها على توظیف الروایة للنص القرآنی وآلیات اشتغاله فی عتبة العنوان، ودلالاته وأبعاده الفکریة والجمالیة. وبعد البحث یمکن القول إن هذه المقاربة قد حققت الغایة الجمالیة والدلالیة والمعرفیة منها؛ من خلال بحث تجلیات التناص القرآنی فی عناوین روایة (یا صاحبی السجن) بوصفها علامات سیمیائیة دالة، کما خلصت إلى مجموعة من النتائج نجملها فی أن التناص القرآنی فی روایة (یا صاحبی السجن) شکل ظاهرة جمالیة عکست زاویتین من رؤیة الکاتب؛ رؤیة المبدع ورؤیة البطل الذی عاش التجربة واقعا، ما مکنه من نقلها بتفاصیل تظافرت البنى السردیة وعناصرها من زمان ومکان وشخصیات من تصویرها بلغة واصفة بدیعة، ظهر جلیا أثر النص القرآنی فیها؛ إذ أخذ مساحة واسعة من الحضور المباشر وغیر المباشر، عبر نصوص المتن وعناوینها؛ هذه العناوین مع المتن شکلت عتبات عدت نصوصا قائمة بذاتها، نجح من خلالها الروائی أیمن العتوم فی تقدیم صورة فریدة من استغلال الطاقات اللغویة والتصویریة للنص القرآنی الجلیل؛ تجعل منه غایة لوقوف المبدع علیها والإفادة منها على المستوى اللغوی والدلالی.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • التناص
  • عتبة العنوان
  • السجن
  • أیمن العتوم
ابن منظور. (2000). لسان العرب. بیروت، لبنان: دار صادر.
أحمد الزعبی. (2000). التناص نظریا وتطبیقیا. عمان، الأردن: مؤسسة عمون للنشر والتوزیع.
أحمد طعمة الحلبی. (2007). التناص بین النظریة والتطبیق: شعر البیاتی نموذجا. دمشق: الهیئة العامة السوریة للکتاب.
أیمن العتوم. (2015). یا صاحبی السجن. القاهرة: دار المعرفة للنشر والتوزیع.
بسام قطوس. (2001). سیمیاء العنوان. عمان: وزارة الثقافة.
حسن بحراوی. (1990). بنیة الشکل الروائی: الفضاء الزمن الشخصیة. الدار البیضاء: المرکز الثقافی العربی.
رجاء عید. (دت). القول الشعری: منظورات معاصرة. الإسکندریة: منشأة المعارف.
سعید یقطین. (2001). انفتاح النص الروائی: النص والسیاق. الدار البیضاء: المرکز الثقافی العربی.
عبد القادر بقشی. (2007). التناص فی الخطاب النقدی والبلاغی: دراسة نظریة وتطبیقیة. الدار البیضاء: إفریقیا الشرق.
عبد الله الغذامی. (1993). ثقافة الأسئلة فی مقالات النقد والنظریة. الکویت: دار سعاد الصباح.
عبد المالک اشهبون. (2009). عتبات الکتابة فی الروایة العربیة. اللاذقیة: دار الحوار.
عبد المالک اشهبون. (2011). العنوان فی الروایة العربیة: دراسة. دمشق: دار محاکاة للدراسات والنشر والتوزیع.
عز الدین المناصرة. (2006). علم التناص المقارن: نحو منهج عنکبوتی تفاعلی. عمان: دار مجدلاوی للنشر والتوزیع.
عزیز حسین علی الموسوی. (2015). النص المفتوح فی النقد العربی الحدیث. عمان: دار المنهجیة للنشر والتوزیع.
عماد الدین ابن کثیر. (دت). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
فیصل دراج. (1999). أفق التحولات فی الروایة العربیة: دراسات وشهادات. عمان: دار الفنون، مؤسسة عبد الحمید شومان.
محمد بن سعد الدکان. (2014). بلاغة العقل العربی: تجلیات المثاقفة فی التراث النقدی. الدار البیضاء، المغرب: المرکز الثقافی العربی.
محمد عزام. (1996). النقد والدلالة نحو تحلیل سمیانی للأدب. منشورات وزارة الثقافة.
محمد عزام. (2001). النص الغائب: تجلیات التناص فی الشعر العربی. دمشق: منشورات اتحاد الکتاب العرب.
محمد مصطفى هدارة. (1985). مشکلة السرقات فی النقد العربی: دراسة تحلیلیة مقارنة. القاهرة: مکتبة الأنجلو مصریة للطباعة والنشر.
محمود أمین العالم. (1993). الروایة بین زمنیتها وزمنها: مقاربة مبدئیة عامة. القاهرة: فصول، الهیئة المصریة العامة للکتاب.