روش دگماتیک و بحران روایت‌شناسی قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تربیت مدرس

2 جامعة تربیت مدرس

چکیده

صحنه نقد ادبی ایران و جهان عرب در حوزه بررسی گفتمان‌های روایی وتحلیل روایت‌پردازی قرآن کریم، بر هم‌تای غربی خود روی گشود که بخش اعظم مفاهیم نظری و روش‌های عملی تحلیل و ساز وکارهای نقد خود را از آن برگرفته بود. بر این اساس، هر پژوهش‌گری با توجه به گرایش و رویکرد خاص خود و بر اساس روشی که در نقد برگرفته بود، به برسی گفتمان روایی مورد مطالعه پرداخت. جنبه منفی این رویکرد به تحمیل روش نقدی بر متن و کاربست مکانیکی آن باز‌می‌گردد که روایت‌شناسی قرآن کریم را در صحنه نقد داستانی ایرانی-عربی با بحران مواجه ساخت و در برخی موارد قداست گفتمان مورد مطالعه و حقیقت الهی آن را خدشه‌دار کرد. از این منظر، پژوهش حاضر بر آن شد تا به کنکاش در پژوهش‌هایی بپردازد که برای بررسی گفتمان قرآنی روش‌های روایت‌شناسی نوین را به شیوه‌ای دگماتیک به‌کار بسته‌اند، تا از گذرگاه این کندوکاو به واقعیت موجود این نقد نزدیک شده و پاره‌ای از کاربست‌هایی را که پژوهش‌گران عرب‌زبان و پارسی‌گو در این عرصه نگاشته‌اند، بازنمایی کند. در نهایت، پژوهش حاضر به این نتیجه رسید که روش نقدی در رویکرد برخی پژوهشگران به ابزارهایی هندسی دارای حدود و ابعاد مشخص تبدیل شده که در هنگام کاربست، گریزی از ماندن در چهارچوب آن نیست و همین امر پژوهش‌گران را به این سمت گسیل داشته که تلاش خود را معطوف به شناخت شرحه‌های مختلف متن و لایه‌های تشکیل‌دهنده گفتمان روایی قرآن کریم معطوف دارند. چالش کاربست روایت‌شناسی نوین در بررسی گفتمان قرآنی، عمدتا ناشی از دشواری کاربست ساز وکارهای اجرائی این روش و انتقال آن از فضای داستان‌های بشری به فضایی متفاوت از آن است که همان فضای گفتمان قرآنی است. در همین حال، کاربست روشی ناکارآمد و یا با ماهیتی متفاوت از ماهیت گفتمان ادبی، به تولید نتایجی مبهم می‌انجامد که از زیبایی گفتمان کاسته و به کارکرد آن آسیب می‌رساند چرا که نقد در نهایت به انباشتی از آراء منتهی می‌شود که به سبب عدم همراهی با یک حرکت نقدی پویا درخور اعتنا نیست و این شکاف یکی از مخاطراتی است که پژوهش‌های علمی در تحلیل و نقد خود با آن مواجه بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

المنهجیة الدوغماتیة وأزمة الدرس السردی القرآنی

نویسندگان [العربیة]

  • ثریا رحیمی 1
  • خلیل بروینی 2
1 جامعة تربیت مدرس
2 جامعة تربیت مدرس
چکیده [العربیة]

انفتح المشهد النقدی الإیرانی-العربی فی مجال دراسة الخطابات السردیة وتحلیل السرد القرآنی علی نظیره الغربی الذی استمد منه معظم مفاهیمه النظریة، وطرائق ممارسته الإجرائیة، وآلیاته النقدیة، فتناول کل دارس الخطاب السردی المدروس حسب میله وتوجهه الخاص، وعلی أساس المنهج الذی اعتمده فی التحلیل، والجانب السلبی فی هذا التوجه یتمثل فی إسقاط المنهج علی النص وتوظیفه میکانیکیاً، إذ أثار هذا الجانب لتوظیف المنهج أزمة فی المشهد السردی الإیرانی والعربی فی دراسة السرد القرآنی، ومسّ -فی بعض الأحیان- قدسیة الخطاب المدروس وحقیقته الإلهیة، من هذا المنطلق، جاء بحثنا هذا لتقصی النماذج النقدیة التی تبنت إجراءات النقد السردی الحدیث فی ممارساتها التطبیقیة علی الخطاب القرآنی بشکل دوغماتی، بغیة الاقتراب من واقع هذا النقد، ومن ثم تسلیط الضوء على بعض التطبیقات التی قام بها الباحثون العرب والإیرانیون فی هذا المجال، وتوصّل البحث فی النهایة إلی أن المنهج فی فهم بعض الباحثین قد تحوّل إلی أدوات هندسیة ذات حدود وأبعاد لا یمکن المساس بها عند التطبیق، فراح یقودهم، ویکرّس جهودهم للکشف عن الوحدات النصیّة والشرائح المکوّنة للخطاب السردی القرآنی، فإشکالیة توظیف السردیات الحدیثة فی دراسة الخطاب القرآنی راجعة بالأساس إلى صعوبة توظیف آلیاتها الإجرائیة ونقلها من فضاء السرود البشریة، إلى فضاء مغایر لها، هو السرد القرآنی، وأما تطبیق منهج قاصر فی منطلقاته،أو مختلف فی طبیعته على خطاب أدبی، فمن شأنه أن ینتج مجموعة من المعطیات المبهمة التی تفقد الخطاب جمالیته، وتمس جوهر وظیفته، إذ یتحول النقد فی النهایة إلى حشد من الأحکام التی لا یعتد بها، بسبب عدم مسایرتها حرکة نقدیة تحلیلیة فعالة،وهذه الثغرة هی إحدی المخاطر التی قد عانت منها الدراسات طوال ممارستها النقدیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • النقد الأدبی
  • السردیات الحدیثة
  • القصة
  • الخطاب القرآنی
إبراهیم، السید. (1998). ‌نظریة الروایة: دراسة مناهج النقد الأدبی فی معالجة فن القصة. القاهرة: دار قباء للطباعة والنشر والتوزیع.
إبراهیم، عبدالله. (2011). الدراسات السردیة العربیة: الواقع والآفاق. موقع المدونة الأکادیمیة للأدب والنقد. Retrieved from http://dr-cheikha.blogspot.com/2011/05/blog-post_28.html?m=1
ابن منظور، محمد بن مکرم. (2005). ‌لسان العرب (ط. 1). بیروت: دار الکتب العلمیة.
أبو ناضر، موریس. (1979). ‌الألسنیة والنقد الأدبی فی النظریة والممارسة. لبنان: دار النهار للنشر.
أدونیس، أحمد سید محمد. (1993). ‌النص القرآنی وآفاق الکتابة. بیروت: دار الآدب.
أمن‌خانی، عیسی. (1396ه.ش). اقتدار نظریه در پژوهش‌های ادبی معاصر؛ نگاهی آسیب‌شناختی به نسبتِ متن ونظریه در پژوهش‌های نظریه‌محور. ‌مجلة نقد أدبی، 10(8)، 97-120.
أنتروفرن، فریق. (2012). ‌التحلیل السیمیائی للنصوص (ترجمة حبیبة جریر). دمشق: دار نینوى للدراسات والنشر والتوزیع.
بارت، رولان. (1993). ‌مدخل إلی التحلیل البنیوی للقصص (ترجمة منذر عیاشی، ط. 1). بیروت: مرکز لإنماء الحضاری للدراسة والترجمة والنشر.
بلاوی، رسول وآخرون. (1395ه.ش). ریخت‌شناسی قصه حضرت موسی (ع) در قرآن کریم بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ. ‌مجلة پژوهشنامه معارف قرآنی، 9(27)، 161-177.
بلوحی، محمد. (2000). القراءة النسقیة؛ مدرسیات الأسلوبیة، التفکیکیة، السیمیائیة. ‌مجلة کتابات معاصرة، (39)، المجلد العاشر.
بن مالک، رشید. (2000). ‌قاموس مصطلحات التحلیل السیمیائی للنصوص. لا مک: دار الحکمة.
بن یوسف، ریاض. (2020). التبئیر فی السردین القرآنی والتوراتی. ‌مجلة إشکالات فی اللغة والأدب، 9(2)، 10-26.
بنکراد، سعید. (2001). ‌السیمیائیات السردیة: مدخل نظری. الدار البیضاء: منشورات الزمن.
ترکمانی، حسینعلی وآخرون. (1397ه.ش). تدوین مدل سوره‌شناسی ساختاری با الگوگیری از نظریات مطرح در حوزه روایت‌شناسی: بررسی موردی سوره نوح. ‌مجلة کتاب قیّم، 8(18)، 31-61.
تودوروف، تیزتیفان. (2005). ‌مفاهیم سردیة (ترجمة عبد الرحمان مزیان، ط. 1). لا مک: منشورات الاختلاف.
جباری شهیل، ریاض. (2015). الراوی مکوناً سردیاً: شکل الراوی فی القصة القرآنیة أنموذجاً. ‌مجلة کلیة العلوم الإسلامیة، جامعة النجف، 2(35)، 414-441.
الجودی، لطفی فکری محمد. (2015). الخطاب السردی فی النص القرآنی‌، خصوصیة الرؤیة وإبداعیة المشهد. ‌مجلة التواصلیة، 1(1)، 147-192.
جینیت، جیرار. (2000). ‌عودة إلی خطاب الحکایة (ترجمة محمد معتصم). الدار البیضاء: المرکز الثقافی العربی.
حسان، تمام. (2000). ‌البیان فی روائع القرآن. القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
الحقی، محمد علی بن علی بن محمد التهانوی. (2006). ‌کشاف اصطلاحات الفنون (ط. 1). بیروت: دار الکتب العلمیة.
حمداوی، جمیل. (2011). ‌مستجدات النقد الروائی. لا مک: شبکة الألوکة.
حیاتی، زهرا‌، ونجاری، محمد. (1398ه.ش). نقد مقالات علمی پژوهشی با موضوع بررسی متون ادبی از دیدگاه زمان روایی ژنت. ‌مجلة نقد أدبی، 12(65)، 37-83.
رضا، عامر. (2017). المناهج النقدیة المعاصرة ومشکلاتها. ‌مجلة البحوث والدراسات الإنسانیة، الجزائر، (14)، 129-150.
الزیانی، عبد العاطی. (2005). نقد النقد وأبعاد التنظیر النقدی. ‌مجلة علامات، (56)، 125-139.
شریفی صحی، محسن. (1395ه.ش). گریماس یک روش مرده. ‌مجلة نقد أدبی، 9(34)، 201-214.
عبده دبور، محمد عبد اللاه. (1996). ‌أسس بناء القصة من القرآن الکریم: دراسة أدبیة ونقدیة (أطروحة دکتوراه). کلیة اللغة العربیة بالمنوفیة، جامعة الأزهر.
العجمی، مرسل فالح. (2014). ‌الواقع والتخیل: أبحاث فی السرد نظیرا وتطبیقا. لا مک: المجلس الوطنی للثقافة والفنون والآداب.
غقالی، نجاة. (2012). فاعلیة استخدام النظریة السردیة فی دراسة النصوص الأدبیة المعاصرة. ‌مجلة الآداب والعلوم الإنسانیة، جامعة الحاج لخضر، باتنة، الجزائر، (9)، 289-308.
الفراهیدی، الخلیل بن أحمد. (2002). ‌کتاب العین (المحقق: مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی). القاهرة: دارالهلال.
مجیطینة، عبدالحق. (2018). ‌السرد فی النص المقدس: قصة موسی (ع) بین القرآن الکریم والعهد القدیم (أطروحة دکتوراه). کلیة اللغة والأدب العربی والفنون، جامعة باتنة، الجزائر.
مخلوف، حسنین محمد. (2010). ‌کلمات القرآن. دار إحیاء التراث العربی.
المرزوقی، سمیر، وشاکر، جمیل. (1911). ‌مدخل إلى نظریة القصة تحلیلا وتطبیقا. بغداد: دار الشؤون الثقافیة العامة.
المسدی، عبد السلام. (1993). ‌الأسلوبیة والأسلوب. تونس: الدار العربیة للکتاب.
مفتاح، محمد. (2000). بعض خصائص الخطاب. ‌علامات فی النقد، (35)، 7-38.
یقطین، سعید. (1997). ‌تحلیل الخطاب الروائی: الزمن، السرد، التبئیر (ط. 3). بیروت: المرکز الثقافی العربی للطباعة والنشر والتوزیع.