بینامتنی قرآنی در دیوان ابن حجر عسقلانی؛ موردپژوهی «النبویات»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

زبان و ادبیات عربی- دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی-دانشگاه پیام نور- تهران- ایران

چکیده

در طول تاریخ، متون دینی به خاطر جایگاه و قداستشان، منبع الهام و اقتباس بسیاری از شاعران و نویسندگان بوده‌اند. در این زمینه قرآن کریم گوی سبقت را از سایر متون ربوده است و شعرا و ادیبان در هر دوره‌ای برحسب موقعیت و تعاملی که با آن داشته‌اند، آثار خویش را به زیور واژگان و مضامینش آراسته‌اند. ابن حجر، فقیه و محدث مشهور سده‌ی هشتم هـ. ق در دیوان شعر خود، نمونه‌های متعددی از بینامتنی قرآنی، ازجمله بینامتنی واژگانی و مضامینی، را به‌کاربرده است. ازآنجاکه وی در نه‌سالگی حافظ کل قرآن بوده و مدت‌ها در فضای روحانی و معنوی مکه و در جوار کعبه به تحصیل علم پرداخته است، تأثیر شگرف فضای قرآنی بر اشعار وی بسی نمایان است. ارتباط بخش «النبویات» با قرآن کریم، از ژرفای بسیاری برخوردار است به‌گونه‌ای که در موارد زیادی، فهم معنای موردنظر جز از طریق آشنایی با متن پنهان و شناخت چگونگی رابطه‌ی این دو متن با یکدیگر مقدور نیست. در این پژوهش با روشی تحلیلی– توصیفی، بینامتنی قرآنی در بخش «النبویات» که در مدح پیامبر(ص)سروده شده است، بررسی خواهد شد. با خوانش دقیق قصاید موجود در «النبویات» این نتیجه به دست می‌آید که شاعر از انواع بینامتنی قرآن کمک گرفته و واژگان و مضامین قرآنی را بدون ایجاد تغییر به‌کاربرده است و به‌استثنای چند مورد نفی کلی، بیشترین شکل روابط بینامتنی «النبویات» با قرآن کریم، به‌صورت نفی متوازی است که در آن، ابن حجر توانسته است میان متن پنهان و متن حاضر نوعی ساز ایجاد کند و تعاملی آگاهانه با آن پدید آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

التناص القرآنی فی شعر ابن حجر العسقلانی، «النبویات» نموذجاً

نویسنده [العربیة]

  • قادر قادری
اللغة العربیة وآدابها- کلیة الأدب الفارسی واللغات الأجنبیة- جامعة پیام نور- طهران- ایران
چکیده [العربیة]

کانت النصوص الدینیة بسبب قداستها و مکانتها، مصدرَ الإلهام والاقتباس للعدید من الشعراء والکتاب علی مرّ التاریخ. ففی هذا السیاق، سبق القرآنُ الکریمُ النصوصَ الأخرى، وقد اعتمد الأدباءُ علیه فی کل عصر لتخصیب آثارهم وتخلیدها، فزّینوا کلماتها بزینة القرآن، وذلک حسب قرب کلٍّ منهم من هذا الکتاب ومقدار تفاعلهم معه. لقد استخدم ابن حجر- الفقیه والمحدّث المشهور فی القرن الثامن الهجری- فی دیوانه نماذج کثیرة من التناص القرآنی کتناص الألفاظ والمضامین والوقائع التاریخیة ومشاهد القیامة، وبما أنه کان حافظاً للقرآن الکریم منذ التاسعة من عمره، وأنه کان مشتغلا بتحصیل العلوم فی الأجواء المعنویة فی المکة المکرمة وبجوار بیت الحرام، فإنّ أثر القرآن علی شعره واضح للغایة. إنّ علاقة «النبویات» مع القرآن الکریم عمیقة جداً، وهذا أدّی إلی عدم الفهم الدقیق لما یعنیه ابن حجر فی کثیر من الحالات إلا من خلال الإلمام بالنص المخفی وفهم کیفیة ارتباط النصین ببعضهما البعض. تسعى هذه الدراسة بطریقة تحلیلیة وصفیة إلى تحلیل التناص القرآنی فی قسم«النبویات»من دیوانه، والذی نظّمها فی مدح الرسول(ص). فالقراءة المتأنیة لأبیات هذا القسم تدلّ علی أن الشاعر استخدم الأصناف المتداخلة من التناص القرآنی ووظّف الکلمات والمضامین القرآنیة دون تعدیل ملحوظ وأنه باستثناء بعض الحالات الموجودة من التناص من نوع«النفی العام»، فإنّ «النفی المتوازی» تستغرق معظم الحالات الموجودة فی «النبویات»، والذی استطاع فیه ابن حجر أن یقوم بالتنسیق والتلحیم بین النص المخفی والنص الحالی وخَلقِ تفاعل واعٍ بینهما.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • دیوان ابن حجر
  • النبویات
  • التناص
قرآن کریم.
ابن حجر العسقلانی، شهاب الدین أحمد بن علی. (2000). ‌دیوان ابن حجر العسقلانی‌ (تحقیق: فردوس نور علی حسین). القاهرة: دار الفضیلة.
ابن رشیق، أبو علی الحسن. (1988). ‌العمدة فی محاسن الشعر وآدابه‌ (محقق: محمد قرقزان). بیروت: دار المعرفة.
آذرنوش، آذرتاش. (۱۳۷۹ش). ‌فرهنگ معاصر عربی-فارسی‌. تهران: نشر نی.
الإسفرایینی، یعقوب بن إسحاق. (1998). ‌مستخرج أبو عوانة‌ (محقق: أیمن بن عارف الدمشقی). بیروت: دار المعرفة.
الباز، أنور. (2010). ‌التفسیر التربوی للقرآن الکریم‌. القاهرة: دار النشر للجامعات.
الجوهری، اسماعیل بن حماد. (1987). ‌الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربیة‌ (محقق: أحمد عبد الغفور عطار). بیروت: دار العلم للملایین.
الزحیلی، وهبة. (1991). ‌التفسیر المنیر‌. بیروت: دار الفکر.
السعدنی، مصطفى. (1991). ‌التناص الشعری قراءة أخرى لقضیة السرقات‌. الإسکندریة: منشأة المعارف المصریة.
السیوطی، عبد الرحمن. (1981). ‌الإکلیل فی استنباط التنزیل‌ (تحقیق: سیف الدین عبد القادر الکاتب). بیروت: دار الکتب العلمیة.
شعرانی، أبو الحسن. (1363ش). ‌راه سعادت "اثبات نبوت"‌. تهران: کتاب‌خانه صدوق.
الشیبانی، أحمد بن محمد. (2001). ‌مسند الإمام أحمد بن حنبل‌ (إشراف: د. عبد الله بن عبد المحسن الترکی، محققون: شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد، وآخرون). بیروت: مؤسسة الرسالة.
الصابونی، محمد علی. (1986). ‌صفوة التفاسیر‌. بیروت: دار القلم.
عرفان دار، محمد. (2022). «التناص الدینی فی شعر ابن حجر العسقلانی». ‌مجله معارف اسلامی‌، ۲۱(1)، ۸۷-۷۴.
عزام، م. (2001م). ‌النص الغائب: تجلیات التناص فی الشعر العربی‌. دمشق: منشورات اتحاد الکتاب العرب.
عطا، أحمد محمد. (2007). التناص القرآنی فی شعر جمال الدین بن نُباتة المصری. فی ‌المؤتمر الدولی الرابع لکلیة الألسن جامعة المنیا‌.
قائمی، مرتضی. (۱۳۸۷ش). «بینامتنی دیوان أبوالعتاهیة با نهج البلاغة». ‌مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی‌، ۹، ۱۵۷-۱۷۸.
قطب، سید. (1988م). ‌فی ظلال القرآن‌. بیروت: دار الشروق.
کریستوا، ژولیا. (1381ش). ‌به سوی پسامدرن پساساختارگرایی در مطالعات ادبی‌ (مترجم: پیام یزدانجو). قائم شهر: نشر مرکز.
لوشن، نورالهدى. (۱۴۲۴ق). «التناص بین التراث والمعاصرة». ‌مجلة جامعة أم القرى لعلوم الشریعة واللغة العربیة وآدابها‌، ۱۵(۲۶)، ۱۰۱۹-۱۰۳۴.
مرتاض، عبد الملک. (1986). ‌بنیة الخطاب الشعری‌. بیروت: دار الحداثة.
مسبوق، مهدی، وآخرون. (1391ش). ‌تاریخ الأدب العربی من سقوط بغداد إلى عصر المعاصر‌. تهران: دانشگاه پیام نور.
مفتاح، محمد. (1992). ‌تحلیل الخطاب الشعری، استراتیجیة التناص‌. بیروت: المرکز الثقافی العربی، الدار البیضاء.
مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۸ش). ‌برگزیده تفسیر نمونه‌. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
موسى، خلیل. (2000). ‌قراءات فی الشعر العربی الحدیث والمعاصر: دراسة‌. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
میرزایی، فرامرز. (۱۳۸۸ش). «روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر». ‌نشریه نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان)‌، ۲۵، ۳۰۰-۳۲۲.
وعدالله، لیدیا. (2000). ‌التناص المعرفی فی شعر عزالدین المناصرة‌. عمان: دار مجدلاوی.