بینامتنی قرآنی در دیوان ابن حجر عسقلانی؛ موردپژوهی «النبویات»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

زبان و ادبیات عربی- دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی-دانشگاه پیام نور- تهران- ایران

چکیده

در طول تاریخ، متون دینی به خاطر جایگاه و قداستشان، منبع الهام و اقتباس بسیاری از شاعران و نویسندگان بوده‌اند. در این زمینه قرآن کریم گوی سبقت را از سایر متون ربوده است و شعرا و ادیبان در هر دوره‌ای برحسب موقعیت و تعاملی که با آن داشته‌اند، آثار خویش را به زیور واژگان و مضامینش آراسته‌اند. ابن حجر، فقیه و محدث مشهور سده‌ی هشتم هـ. ق در دیوان شعر خود، نمونه‌های متعددی از بینامتنی قرآنی، ازجمله بینامتنی واژگانی و مضامینی، را به‌کاربرده است. ازآنجاکه وی در نه‌سالگی حافظ کل قرآن بوده و مدت‌ها در فضای روحانی و معنوی مکه و در جوار کعبه به تحصیل علم پرداخته است، تأثیر شگرف فضای قرآنی بر اشعار وی بسی نمایان است. ارتباط بخش «النبویات» با قرآن کریم، از ژرفای بسیاری برخوردار است به‌گونه‌ای که در موارد زیادی، فهم معنای موردنظر جز از طریق آشنایی با متن پنهان و شناخت چگونگی رابطه‌ی این دو متن با یکدیگر مقدور نیست. در این پژوهش با روشی تحلیلی– توصیفی، بینامتنی قرآنی در بخش «النبویات» که در مدح پیامبر(ص)سروده شده است، بررسی خواهد شد. با خوانش دقیق قصاید موجود در «النبویات» این نتیجه به دست می‌آید که شاعر از انواع بینامتنی قرآن کمک گرفته و واژگان و مضامین قرآنی را بدون ایجاد تغییر به‌کاربرده است و به‌استثنای چند مورد نفی کلی، بیشترین شکل روابط بینامتنی «النبویات» با قرآن کریم، به‌صورت نفی متوازی است که در آن، ابن حجر توانسته است میان متن پنهان و متن حاضر نوعی ساز ایجاد کند و تعاملی آگاهانه با آن پدید آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

التناص القرآنی فی شعر ابن حجر العسقلانی، «النبویات» نموذجاً

نویسنده [العربیة]

  • قادر قادری
اللغة العربیة وآدابها- کلیة الأدب الفارسی واللغات الأجنبیة- جامعة پیام نور- طهران- ایران
چکیده [العربیة]

کانت النصوص الدینیة بسبب قداستها و مکانتها، مصدرَ الإلهام والاقتباس للعدید من الشعراء والکتاب علی مرّ التاریخ. ففی هذا السیاق، سبق القرآنُ الکریمُ النصوصَ الأخرى، وقد اعتمد الأدباءُ علیه فی کل عصر لتخصیب آثارهم وتخلیدها، فزّینوا کلماتها بزینة القرآن، وذلک حسب قرب کلٍّ منهم من هذا الکتاب ومقدار تفاعلهم معه. لقد استخدم ابن حجر- الفقیه والمحدّث المشهور فی القرن الثامن الهجری- فی دیوانه نماذج کثیرة من التناص القرآنی کتناص الألفاظ والمضامین والوقائع التاریخیة ومشاهد القیامة، وبما أنه کان حافظاً للقرآن الکریم منذ التاسعة من عمره، وأنه کان مشتغلا بتحصیل العلوم فی الأجواء المعنویة فی المکة المکرمة وبجوار بیت الحرام، فإنّ أثر القرآن علی شعره واضح للغایة. إنّ علاقة «النبویات» مع القرآن الکریم عمیقة جداً، وهذا أدّی إلی عدم الفهم الدقیق لما یعنیه ابن حجر فی کثیر من الحالات إلا من خلال الإلمام بالنص المخفی وفهم کیفیة ارتباط النصین ببعضهما البعض. تسعى هذه الدراسة بطریقة تحلیلیة وصفیة إلى تحلیل التناص القرآنی فی قسم«النبویات»من دیوانه، والذی نظّمها فی مدح الرسول(ص). فالقراءة المتأنیة لأبیات هذا القسم تدلّ علی أن الشاعر استخدم الأصناف المتداخلة من التناص القرآنی ووظّف الکلمات والمضامین القرآنیة دون تعدیل ملحوظ وأنه باستثناء بعض الحالات الموجودة من التناص من نوع«النفی العام»، فإنّ «النفی المتوازی» تستغرق معظم الحالات الموجودة فی «النبویات»، والذی استطاع فیه ابن حجر أن یقوم بالتنسیق والتلحیم بین النص المخفی والنص الحالی وخَلقِ تفاعل واعٍ بینهما.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • دیوان ابن حجر
  • النبویات
  • التناص