بازشناسی تکوین عرفان اسلامی بر اساس شیوه‌های حضور خضر در متون عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشگاه کردستان

2 دانشجوی کارشناسی ارشدزبان و ادب فارسی در دانشگاه کردستان

چکیده

عرفان اسلامی مکتبی است که از سدۀ دوم هجری راه خود را با زهد آغاز کرد و در دو سدۀ بعد به ایدۀ «فناء فی الله» و «بقاء بالله» رساند. این گزاره، گویای سیری است که در مسیر تکوین این مکتب به دید می‌آید و معمولاً با فراز و فرود همراه بوده است. خضر(ع) شخصیتی قرآنی است که به ادعای صوفیان، در این سیر از بدو پیدایی عرفان تا والاترین منازل آن، همدم سالکان طریقت بوده و آنان را همراهی می‌کرده است؛ امّا او در مسیر عرفان همیشه به یک صورت حضور نمی‌یابد؛ گاهی پیری راهدان است و گاهی هم نوآموزی شیدا. این پژوهش، بر اساس سه کتاب طبقات الصوفیه، کشف المحجوب و مرصاد العباد که در سه دورۀ مختلف از تکوین عرفان اسلامی نوشته شده‌اند، به شیوۀ توصیفی-تحلیلی، شیوه‌های حضور خضر را معیاری گرفته که با آن به بازشناسی سیر تکوینی عرفان و تصوّف اسلامی پرداخته است. طبق این معیار، هر اندازه فاصله از سده‌های آغازین این تکوین بیشتر شود، مرتبۀ خضر هم در دید عارفان تنزّل بیشتری می‌یابد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

التعرف على تطور التصوف الإسلامی من خلال طرق حضور الخضر فی النصوص الصوفیة

نویسندگان [العربیة]

  • نجم‌الدّین جبّاری 1
  • شایسته احمدی 2
1 الأستاذ فی جامعه کردستان
2 الطالبه فی قسم اللغه الفارسی بجامعه کردستان
چکیده [العربیة]

التصوف الإسلامی مدرسة بدأت طریقها بالزهد فی القرن الثانی الهجری، و وصلت فی القرنین التالیین إلى فکرة «الفناء بالله» و «البقاء بالله». هذا البیان یدل على المسار الذی یمکن رؤیته فی تطور هذه المدرسة و الذی عادة ما یصاحبه صعود و هبوط. و الخضر (ع) هو شخصیة من القرآن الکریم، و کان عند الصوفیة صاحباً لأتباع الطریقة و رافقهم فی هذه الرحلة من بدایة التصوف إلى أعلى منازله. لکنه لا یظهر دائمًا بنفس الطریقة على طریق التصوف؛ أحیانًا تکون الشیخوخة سهلة، و أحیانًا تکون الحداثة جنونًا. إن هذا البحث المبنی على الکتب الثلاثة طبقات الصوفیة، کشف المحجوب (فی قرن الخامس من الهجره) و مرصاد العباد (فی قرن السابع من الهجره) التی کتبت فی ثلاث فترات مختلفة من تطور التصوف الإسلامی، بأسلوب وصفی تحلیلی، قد اتخذ منهج الخضر فی کتابه. الحضور کمعیار للتعرف على مسار تطور التصوف الإسلامی و الصوفیة و وفقاً لهذا المعیار، کلما ابتعدنا عن القرون الأولى لهذا التطور، تدنت مرتبة الخضر فی نظر المتصوفة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الخضر
  • التصوف الإسلامی
  • تطور التصوف
  • الطریقة
  • المرید والمراد
قرآن کریم.
ابوزید، نصر حامد. (1385). چنین گفت ابن‌عربی (ترجمه احسان موسوی خلخالی). چاپ اول. تهران: نیلوفر.
افشاری، مهران. (1385). تازه به تازه نو به نو. چاپ اول. تهران: چشمه.
افشاری، مهران. (1390). خضر در ادبیات فارسی و فرهنگ عامه ایران. دانشنامه جهان اسلام، 15، 564-560.
امینی لاری، لیلا. (1385). رمزگشایی از ماجرای خضر و موسی. الهیات (مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز)، 48، 7-24.
انصاری، خواجه عبدالله. (1341). طبقات الصوفیه (تصحیح عبدالحی حبیبی). کابل.
بابایی‌فلاح، هادی، & سامانیان، صمد. (1392). تبیین جایگاه حضرت خضر در قرآن کریم، متون مصور شاهنامه و اسکندرنامه. هنرهای سنتی اسلامی، 1، 23-42.
بیات، محمدحسین. (1374). مبانی عرفان و تصوف. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
پورجوادی، نصرالله. (1387). باده عشق. چاپ اول. تهران: کارنامه.
پورنامداریان، تقی. (1390). دیدار با سیمرغ. چاپ پنجم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
تقوی‌بهبهانی، سیدنعمت‌الله. (1390). چهره خضر در ادب عرفانی اسلامی. ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، 31، 175-196.
جامی، عبدالرحمن. (1336). نفخات الانس (تصحیح مهدی توحیدی‌پور). تهران: محمودی.
حجازی، بهجت‌السادات, & حجازی، سیدعلیرضا. (1393). تحلیلی بینامتنی بر داستان شیخ صنعان با نظری به داستان موسی و خضر. پژوهش‌های ادبی قرآنی، 4، 134-160.
حلبی، علی‌اصغر. (1367). شناخت عرفان و عارفان ایرانی. تهران: زوار.
حلبی، علی‌اصغر. (1377). مبانی عرفان و احوال عارفان (چاپ دوم). تهران: اساطیر.
خواجه عبدالله انصاری. (1341). طبقات الصوفیه (تصحیح عبدالحی حبیبی). چاپ اول. کابل.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا. (1379). عمر خیام (چاپ دوم). تهران: طرح نو.
رازی، نجم‌الدین ابوبکر. (1383). مرصاد العباد (تصحیح محمدامین ریاحی). تهران: علمی فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1344). ارزش میراث صوفیه. چاپ اول. تهران: آریا.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1379). جستجو در تصوف ایران (چاپ ششم). تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1383). تصوف ایرانی از منظر تاریخی. تهران: سخن.
سجادی، سیدجعفر. (1383). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سجادی، سیدضیاءالدین. (1376). مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف (چاپ ششم). تهران: سمت.
سلّمی، ابوعبدالرحمن. (1998). طبقات الصوفیه (تحقیق أحمد الشرباصی، الطبعة الثانیة). القاهرة: کتاب الشعب.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1386). چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافته بوسعید) (تصحیح) (چاپ سوم). تهران: علمی.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1387). قلندریه در تاریخ (چاپ دوم). تهران: سخن.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1392). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.
شمخی، مینا, & غلامی‌مورینه، مرضیه. (1396). علم لدنی و جایگاه حضرت خضر به عنوان یکی از عالمان به این علم. دانشنامه علوم قرآن و حدیث، 7، 57-82.
عطار، فریدالدین. (1397). تذکره الأولیا (تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی). تهران: سخن.
غنی، قاسم. (1375). تاریخ تصوف در اسلام (چاپ هفتم). تهران: زوار.
فلاح‌پور، مجید. (1387). آداب تعلیم و تعلم در داستان موسی و خضر. علوم انسانی دانشگاه امام حسین (ع)، 73، 167-197.
قهرمانی‌فرد، طاهره. (1384). خضر و جاودانگی در ادبیات. نشر دانش، 111، 4-12.
کرمی، محمدحسین, & رحیمی، رضوان. (1391). درنگی بر ناگزیری مرگ گیل‌گمش و اسکندر و جاودانگی اوتناپیشتیم و خضر. بوستان ادب، 11، 149-174.
کیانی، محسن. (1369). تاریخ خانقاه در ایران (چاپ اول). تهران: طهوری.
کیایی‌نژاد، زین‌الدین. (1366). سیر عرفان در اسلام. تهران: اشراقی.
محققیان، زهرا. (1394). بررسی داستان خضر و موسی و دلالت‌های تربیتی آن در حوزه یادگیری. اندیشه‌های نوین تربیتی، 11(4)، 153-174.
مهدوی آزادبنی، رمضان, & همکاران. (1395). بررسی اختلافات و اشتراکات تفاسیر عرفانی فریقین ذیل داستان حضرت موسی و خضر. مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، 44، 67-80.
هجویری، علی عثمان. (1384). کشف المحجوب (تصحیح محمود عابدی) (چاپ دوم). تهران: سروش.
همایی، جلال‌الدین. (1362). تصوف در اسلام (چاپ اول). تهران: هما.
یثربی، سیدیحیی. (1384). عرفان نظری: تحقیقی در سیر تکاملی و اصول و مسائل تصوف. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
یوسف‌ثانی، سیدمحمود, & بالایی، فائزه. (1391). تفسیر عرفانی ملاقات خضر و موسی. پژوهشنامه عرفان، 8، 153-175.