کارکردهای مهندسی آهنگ کلام در فهم معجزه خاتم؛ با تأکید بر بیانات آیت الله خامنه ای در محافل انس با قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه الهیات (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه گنبد کاوس، دانشکده علوم انسانی

چکیده

همسازی میان آوا و جان کلام الهی که حاصل تمایزِ میان مقام‌های حاکم بر کلام و دقّت در انتخاب نغمات متناسب با آن است، تلاوت قرآن را مبدّل به هنری بزرگ نموده که تأثیرگذاری آن در دل‌های مخاطبان را به دنبال دارد. این مهم به عنوان انگیزه‌ای ریشه‌دار در کلام وحی و سیره‌ی بزرگان دین، همواره در بیانات رهبر معظم انقلاب جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. مسئله‌ا‌‌ی که پژوهش کتابخانه‌ای حاضر را بر آن داشت تا با توصیف و تحلیل بیانات معظم له در محافل انس با قرآن کریم و دیدار با قاریان، پاسخگوی مطالبه‌ی ایشان در زمینه‌ی لزوم شناسایی هرچه دقیق‌تر گونه‌ها و کارکردهای آوایی و دلالت‌‌های معنایی آهنگ کلام در فهم معجزه خاتم باشد. درنگ در بیانات ایشان در دیدار با قاریان به سال‌های 1369ش تا سال 1402ش ـ که شامل بیش از هفتاد دیدار و نشست است ـ حاکی از آن است که ایشان افزون بر تأکید حداکثری بر خودتأثیری قاری از مضامین قرآنی و تکیه بر مفاهیم «انس با قرآن»، «تدبر در کلام وحی»، «حفظ قرآن»، و «پایندی و عمل به قرآن کریم»، لزوم رعایت آداب ظاهری تلاوت و مسئله‌ی «رعایت اصول قرائت» و تأثیرگذاری آن بر جان مخاطبان را مورد توجّه قرار داده‌اند. در این میان، توجّه به اعجاز موسیقایی قرآن و ضرورت تناسب نظام آوایی و مفهومی آن با عنایت بر گزینش صوت و لحن مناسب، وقف و ابتدا، تکیه و تکرار از جمله‌ی سفارش‌های مکرر ایشان به شمار آمده که گاه با کلیدواژه‌ی مهندسی تلاوت از آن یاد شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

وظائف هندسة أغانی الکلام فی فهم معجزة خاتم؛ التأکید على کلام آیة الله خامنئی فی حلقات أنس بقرآن

نویسنده [العربیة]

  • السید مهدی رحمتی
أستاذ مساعد بقسم أصول الدین (علوم القرآن والحدیث)، جامعة کنبد کاووس، کلیة العلوم الإنسانیة
چکیده [العربیة]

إن التناغم بین صوت الکلمة الإلهیة وروحها، والذی هو نتیجة التمییز بین السلطات الحاکمة للکلمة والدقة فی اختیار النغمات المناسبة، جعل تلاوة القرآن فناً عظیماً، له تأثیر فی قلوب المشاهدین. هذه الأهمیة، باعتبارها دافعًا متجذرًا فی کلمات الوحی وحیاة شیوخ الدین، حظیت دائمًا بمکانة خاصة فی تصریحات المرشد الأعلى للثورة. المشکلة التی دفعت البحث المکتبی الحالی إلى وصف وتحلیل أقوال حضرته فی حلقات الناس مع القرآن الکریم والاجتماع مع القراء، والإجابة على مطلبهم فی مجال ضرورة التعرف على أدق ما یمکن. إن الأنواع والوظائف الصوتیة والدلالات الدلالیة لأغنیة الکلام یجب أن تکون الخطوة الأخیرة فی فهم معجزة الخاتم. دراسة أقواله فی لقاءاته مع القراء من عام 1369هـ إلى 1402هـ - والتی تشمل أکثر من سبعین لقاء ولقاء - على أنه، إضافة إلى أقصى قدر من التأکید على تأثیر القارئ ذاتیا فی الموضوعات القرآنیة والاعتماد على مفاهیم "العلاقة بالقرآن"، و"التفکر فی کلام الوحی"، و"حفظ القرآن"، و"الاتباع والعمل بالقرآن الکریم"، وضرورة مراعاة الآداب الخارجیة وقد تمت الإشارة إلى مسألة التلاوة ومسألة " مراعاة أصول التلاوة " وتأثیرها فی حیاة المستمعین. وفی الوقت نفسه فإن الاهتمام بالإعجاز الموسیقی للقرآن وضرورة ملاءمة نظامه الصوتی والمفاهیمی فیما یتعلق باختیار الصوت والنغمات المناسبة، والوقف والتأسیس، والاعتماد والتکرار، من أوامره المتواترة. فی بعض الأحیان مع الکلمات الرئیسیة تم ذکر هندسة التلاوة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • قراءة القرآن
  • فهم القرآن
  • قائد الثورة
  • هندسة التلاوة
  • أغنیة الکلام
قرآن کریم
ابن الجزری، محمد بن محمد. (1350ق). ‌منجد المقرئین و مرشد الطالبین. القاهرة: مکتبة القدس بالازهر.
ابن الجزری، محمد بن محمد. (2003م). ‌النشر فی القراءات العشر. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن جنّی، أبو الفتح عثمان بن جنی. (1431ق). ‌الخصائص. بیروت: عالم الکتب.
ابن سینا، أبو علی حسین عبد الله. (1954م). ‌الشفاء (تحقیق ابراهیم مدکور و محمد سلیم سالم). القاهرة.
ابن فارس، أحمد بن فارس بن زکریاء. (1979م). ‌معجم مقاییس اللغة. بیروت: دار الفکر.
الأزهری، محمد بن أحمد. (2001م). ‌تهذیب اللغة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الأشمونی، أحمد بن محمد. (1353ق). ‌منار الهدى فی بیان الوقف والابتداء ومعه المقصد لتلخیص ما فی المرشد من الوقف والإبتداء. مصر: مصطفى البابی الحلبی.
الأنطاکی، محمد. (1969م). ‌دراسات فی فقه اللغة. بیروت: دار الشرق العربی.
الصالح، صبحی إبراهیم. (2000م). ‌مباحث فی علوم القرآن. بیروت: دار العلم للملایین.
الآلوسی، شهاب الدین محمود. (1431ق). ‌روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی. بیروت: الرسالة.
الأنبارى، محمد بن قاسم. (1391ق). ‌إیضاح الوقف والابتداء فی کتاب الله عز وجل (تحقیق محیی الدین عبد الرحمن رمضان). دمشق: مجمع اللغة العربیة.
أنصاری، زکریا بن محمد. (1987م). ‌تحفة نجباء العصر. بغداد: جامعة بغداد.
أنیس، إبراهیم. (1961م). ‌الأصوات العربیة. القاهرة: دار النهضة العربیة.
أنیس، إبراهیم. (1993م). ‌الأصوات اللغویة. القاهرة: مکتبة الأنجلو المصریة.
أنیس، إبراهیم. (1975م). ‌دلالة الألفاظ. القاهرة: مکتبة الأنجلو المصریة.
أیوب، عبد الرحمن. (1963م). ‌أصوات اللغة. مصر: دار التألیف.
بای، ماریو. (1998م). ‌أسس علم اللغة (ترجمة وتعلیق أحمد مختار عمر). القاهرة: علم الکتب.
البدوی، محمود سیبویه. (1415ق). ‌الوجیز فی علم التجوید. القاهرة: مرکز الإسکندریة للکتاب.
برکة، بسام. (1988م). ‌علم الأصوات العام: أصوات اللغة العربیة. بیروت: مرکز الانتماء القومی.
بروکلمان، کارل. (1977م). ‌فقه اللغات السامیة (ترجمة رمضان عبد التواب). الریاض: جامعة عین شمس.
بشر، کمال. (2000م). ‌علم الأصوات. القاهرة: دار غریب.
بنتاجة، محمد. (1971م). ‌أصول فن تلاوة القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
البیاتی، سناء. (2007م). ‌التنغیم فی القرآن الکریم. بغداد: مرکز إحیاء التراث العربی.
پورت، جان دیون. (1382ش). ‌عذر تقصیر إلى محمد والقرآن (ترجمة سید غلام رضا سعیدی). طهران: اطلاعات.
التمیمی، صبیح. (2003م). ‌دراسات لغویة فی التراث القدیم. عمان: دار مجدلاوی.
الجاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر. (1418ق). ‌البیان والتبیین. القاهرة: مکتبة الخانجی.
جبل، محمد حسن. (1435ق). ‌المختصر فی أصوات اللغة العربیة: دراسة نظریة وتطبیقیة. القاهرة: مکتبة الآداب.
الجرجانی، عبد القاهر. (1978م). ‌دلائل الإعجاز (تصحیح الشیخ محمد عبده). بیروت: دار المعرفة.
الجزری، أبو الخیر محمد بن محمد. (1421ق). ‌النشر فی القراءات العشر (تصحیح علی محمد الضباع). بیروت: دار الکتب العلمیة.
الجنادیة، أحمد سلامة. (1437ق). ‌نبر الاسم الجامد والمشتق: دراسة فیزیائیة تطبیقیة. عمان: دار الجنان.
الجوارنة، یوسف عبد الله. (2002م). التنغیم ودلالته فی العربیة. ‌مجلة الموقف الأدبی، 31(369)، 24–42.
الجوهری، إسماعیل بن حماد. (1407ق). ‌الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین.
حاجی زاده، مهین. (1388ش). ‌دستور نویسی و زبان شناسی عربی. طهران: جهاد دانشگاهی.
حبلص، محمد یوسف. (1993م). ‌أثر الوقف على الدلالة الترکیبیة. القاهرة: دار الثقافة العربیة.
حسام الدین، کریم زکی. (1992م). ‌الدلالة الصوتیة. مصر: مکتبة الأنجلو المصریة.
حسان، تمام. (1420ق). ‌البیان فی روائع القرآن. القاهرة: عالم الکتب.
حسان، تمام. (1994م). ‌اللغة العربیة ومعناها. القاهرة: دار الثقافة.
حسان، تمام. (1990م). ‌مناهج البحث فی اللغة. القاهرة: دار الثقافة.
حمدان، رضوان أبوعاصی. (2009م). الأداءات المصاحبة للکلام وأثرها فی المعنى. ‌مجلة الجامعة الإسلامیة (سلسلة الدراسات الإنسانیة)، 17(2)، 57–90.
خالدی، أحمد، معارف، مجید، أیازی، محمد علی، مهریزی، مهدی. (1401ش). تأملی بر گستره‌ی اثرگذاری لهجه‌ها، تنوع صوتی و تنغیم در توسعه‌ی قرائت قاریان و خوانش متن. ‌دوفصلنامه علمی مطالعات قرائت قرآن، 18، 31–60.
الخویسکی، زین. (1428ق). ‌الأصوات اللغویة. الإسکندریة: دار المعرفة الجامعیة.
الدانی، أبو عمرو. (1407ق). ‌المکتفى فی الوقف والابتداء (تحقیق یوسف المرعشلی). بیروت: مؤسسة الرسالة.
الرافعی، مصطفى صادق. (1990م). ‌إعجاز القرآن والبلاغة النبویة. بیروت: دار الکتاب العربی.
رحمتی، سید مهدی، و حاجی أکبری، فاطمه. (1400ش). کار بست علوم أدبی در فهم و تفسیر قرآن کریم: مطالعه موردی تفسیر نیشابوری. ‌دو فصلنامه مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم، 9، 212–239.
رحمتی، سید مهدی، جمشیدی مهر، فردین، محبتی، مریم. (1402ش). تحلیل عبارات متضمن تحقیر در آیات قرآن با تأکید بر آرای أدبی تفسیری آلوسی. ‌دو فصلنامه مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم، 12، 204–227.
الزرقانی، محمد عبد العظیم. (1372ق). ‌مناهل العرفان فی علوم القرآن. القاهرة: دار إحیاء الکتب العربیة.
الزرکشی، محمد بن عبد الله. (1410ق). ‌البرهان فی علوم القرآن (تحقیق محمد أبو إبراهیم). بیروت: دار المعرفة.
السخاوی، علی بن محمد. (1413ق). ‌جمال القراء وکمال الإقراء. بیروت: دار البلاغة.
سلیمان، فتح الله. (2008م). ‌دراسات فی علم اللغة الحدیث. القاهرة: دار الآفاق العربیة.
سلیمانی دودجی، و أحمدی، مهدی. (1400ش). بازخوانی سبب نزول آیات اول سوره تحریم با تکیه بر بافت و قرائن تاریخی. ‌پژوهشنامه قرآن و حدیث، 29، 167–197.
سیب، خیر الدین. (1428ق). ‌الأسلوب والأداء فی القراءات القرآنیة: دراسة صوتیة تباینیة. دمشق: دار الکلم الطیب.
سیبویه، عمرو بن عثمان بن قنبر. (1998م). ‌الکتاب (تصحیح وشرح عبدالسلام محمد هارون). القاهرة: الخانجی.
شبل، عزة. (1430ق). ‌علم لغة النص: النظریة والتطبیق. القاهرة: مکتبة الآداب.
الصابونی، محمد علی. (1421ق). ‌صفوة التفاسیر. بیروت: دار الفکر.
الصدوق، محمد بن بابویه. (1404ق). ‌عیون أخبار الرضا (ع). بیروت: مؤسسة الأعلمی.
الطالب، هایل محمد. (1424ق). ظاهرة التنغیم فی التراث العربی. ‌مجلة التراث العربی، 91، 80–98.
طباطبائی، سید محمد حسین. (1402ق). ‌المیزان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). ‌مجمع البیان فی تفسیر القرآن. طهران: ناصر خسرو.
طریحی، فخرالدین. (1375ش). ‌مجمع البحرین ومطلع النیرین. طهران: مرتضوی.
العانی، سلمان حسن. (1403ق). ‌التشکیل الصوتی فی اللغة العربیة: فونولوجیا العربیة. جدة: النادی الأدبی الثقافی.
عبد الجلیل، عبد القادر. (1418ق). ‌الأصوات اللغویة. عمان: دار الصفاء للطباعة والنشر والتوزیع.
عبد اللطیف، محمد حماسة. (2006م). ‌النحو والدلالة: مدخل لدراسة المعنى النحوی الدلالی. القاهرة: دار غریب.
العزاوی، سمیر وحید. (1421ق). ‌التنغیم اللغوی فی القرآن الکریم. عمان: دار الضیاء.
العزاوی، نغمة رحیم. (2001م). ‌مناهج البحث اللغوی بین التراث والمعاصرة. العراق: المجمع العلمی.
عمر، أحمد مختار. (1991م). ‌دراسة الصوت اللغوی. القاهرة: عالم الکتب.
عیاد، شکری محمد. (1968م). ‌موسیقى الشعر العربی. القاهرة: دار المعرفة.
غامدی، منصور بن محمد. (1421ق). ‌الصوتیات العربیة. الریاض: مکتبة التوبة.
غیبی، عبد الأحد، و سولماز پرشور. (1397ش). واکاوی إیقاع نبر وتنغیم فی جزء 30 من القرآن الکریم. ‌دو فصلنامه مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم، 1(2)، 49–64.
فراستخواه، مقصود. (1376ش). ‌زبان قرآن. طهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فراهیدی، خلیل بن أحمد. (1980م). ‌کتاب العین. بیروت: دار ومکتبة الهلال.
فرج، حسام أحمد. (2007م). ‌نظریة علم النص. القاهرة: مکتبة الآداب.
القمی النیسابوری، نظام الدین الحسن بن محمد بن الحسین. (1381ق). ‌غرائب القرآن ورغائب الفرقان (تحقیق إبراهیم عطوة عوض). مصر: البابی الحلبی.
کشک، أحمد. (2006م). ‌من وظائف الصوت اللغوی: محاولة لفهم صرفی ونحوی ودلالی. القاهرة: دار غریب للطباعة والنشر.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). ‌الکافی (تحقیق علی أکبر غفاری ومحمد آخوندی). طهران: دار الکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمد باقر. (1403ق). ‌بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
محیسن، محمد سالم. (1412ق). ‌الکشف عن أحکام الوقف والوصل فی العربیة. بیروت: دار الجیل.
محمد بشر، کمال. (1980م). ‌علم اللغة العام: الأصوات. القاهرة: دار المعارف للطباعة والنشر.
مشتاق عباس، علی. (1424ق). ‌أثر التفکیر الصوتی فی دراسة العربیة. یمن: جامعة صنعاء.
معلوف، لویس. (1390ش). ‌المنجد (ترجمة محمد بندر ریگی). طهران: انتشارات إیران.
مغربی، نعمان بن محمد. (1385ق). ‌دعائم الإسلام. قم: مؤسسة آل البیت (ع).
الموسوی، مناف مهدی. (2007م). ‌علم الأصوات اللغویة. بغداد: دار الکتب العلمیة.
النحاس، أبو جعفر. (1978م). ‌القطع والائتناف (تحقیق أحمد خطاب العمر). بغداد: مطبعة العانی.
نصر، محمد مکی. (1349ق). ‌نهایة القول المفید فی علم التجوید (تصحیح علی محمد ضباع). مصر: مطبعة مصطفى البابی الحلبی وأولاده.
النوری، محمد جواد. (2003م). ‌علم أصوات العربیة. فلسطین: جامعة القدس المفتوحة.
نوزاد، حسن أحمد. (2007م). ‌المنهج الوصفی فی کتاب سیبویه. مکة المکرمة: دار دجلة.