نقد و تحلیلِ دوگانگی و پادگویی در رویکرد یحیی بن حمزه علوی به مقوله فصاحت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

چکیده

استفاده متفکران از بلاغت به‌مثابة تکنیکی برای بیان اندیشه‌ها، منجر به بروز سبک‌های ادبیِ خاصی شده که در نظریه‌های بلاغی پنهان است. ‏تأثیر چنین رویکردهایی در مبحث فصاحت به‌عنوان یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث بلاغی، نمایان است. حمزه علوی (۷۴۹ هـ)، متفکر میراث ‏عربی - اسلامی در کتاب بلاغیِ "الطراز؛ المتضمن لأسرار البلاغة وعلوم حقائق الإعجاز" از زاویه‌های گوناگون با ایرادهایی بر بعضی بلاغت‌پژوهان، سعی ‏بر تبیین مفهوم فصاحت دارد تا وجه همسو و ناهمسویِ اندیشة آنها را با خود، نشان دهد. مطالعات پیرامون کتاب "الطّراز"، بیانگر این است که ‏اغلب پژوهشگران بر رویکردِ میانه علوی در بلاغت اتفاق‌نظر دارند. از این رو، مقاله حاضر با هدفِ بازشناسی جریان فکری علوی و نقدِ رویکردِ ‏میانه وی، می‌کوشد با رویکرد کیفی و روش استقرائی از طریق شناختِ رگه‌های فکری علوی، نگرش حاکم بر اندیشه‌اش را بازکاوی کند و به ‏چگونگی اعتبارزدایی از آراء متفکران توسط وی، در مبحث فصاحت بپردازد. برآیند پژوهش نشان می‌دهد؛ علوی با نوعی تفکیک‌ دوگانهْ در سبکِ ‏اشکال‌گیری بر لفظ‌گرایان و ارائه ادله در بطلان دیدگاه‌های لفظ‌گرایان، بررسی فصاحت به دو روشْ؛ تفکیک فصاحت از بلاغت، فصاحت در ضمن ‏بلاغت، و اعتراض مستقیم بر دیگر نظریه‌پردازان یا بهره‌گیری از آراء آنان، علاوه بر تضاد و تقابل با اندیشه بلاغی دیگر متفکران، در نفی مبانی ‏فکری خود، نیز پیش‌ می‌رود که این امر، تعارض و نزاع عقلی بر اندیشة وی را بیشتر کرده است و انتساب رویکرد میانه به او را نفی می‌کند. ‏

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [العربیة]

ضوء على منهجیة یحیی بن حمزة العلوی المتعارضه والمتباینة فی ‏مسألة الفصاحة (دراسة ونقد وتحلیل)‏

نویسنده [العربیة]

  • الهام بابلی بهمه
دکتوراه فی قسم اللغة العربیة وآدابها، کلیة الآداب واللغات الأجنبیة، جامعة کاشان. کاشان. إیران.
چکیده [العربیة]

لاشک أن استعمال البلاغة وتوظیفتها – بصفتها أسلوبا فی نقل الرؤى والأفکار – نجم عن بلورة أسالبی أدبیة خاصة التی تجسدت فی الدرجة ‏الأولى فی النظریات البلاغیة المختلفة وأثر تلک الاتجاهات – باختلافها وسعتها – ظهرت فی مبحث الفصاحة بکل جلاء حیث صار هذا ‏المبحث من أهم المواضیع البلاغیة اختلافا. وقد بذل حمزة العلوی (749ه) وهو من کبار المفکرین البلاغیین فی التراث الإسلامی فی کتابه ‏البلاغی "الطراز؛ المتضمن لأسرار البلاغة وعلوم حقائق الإعجاز" کل المجهود لیبیَّن مفهوم الفصاحة بشعبها المختلفة، وقد أخذ فی هذا المجال ‏على غیر واحد من العلماء البلاغیین فی تعریف هذا المفهوم، محاولا تبیین وجوه التقارب والتباعد فیما بین تلک الرؤى والنظریات مع رؤیته. تشیر ‏الدراسات حول کتاب "الطراز" إلى أن الباحثین أغلبهم متفقون على المنهج العلوی المتکامل فی البلاغة. لذالک، بهدف التعرف على التیار ‏الفکری للعلوی ونقد منهجه المتکامل، تحاول المقالة هذه باعتمادها على الأسلوب الکیفی والمنهج الاستقرائی إعادة قراءة رؤیته الفکریة من ‏خلال التعرف علی خطوطه الفکریة. تدل نتائج البحث أن منهجیة العلوی تعانی من ثنائیة آرائه المقدمة علی أصحاب الألفاظ وتعارضه فی ‏تقدیم الأدلة علی فساد آراءهم، دراسته للفصاحة فی بنیتین مختلفتین؛ فصل الفصاحة عن البلاغة، والفصاحة فی ضمن البلاغة، واحتجاجاته ‏علی المفکرین الآخرین والاستفادة من آراءهم، وبالإضافة إلى التناقض والتباین مع الفکر البلاغی للمفکرین الآخرین، فإنه یمضی أیضاً فی نفی ‏أسسه الفکریة، مما زاد من التعارض والصراع العقلی على فکره، وینفی منهجه المتکامل إلیه.‏

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • یحیى بن حمزة العلوی
  • المتکلم
  • اللفظ
  • المعنى
  • التعارض والتباین
  • الفصاحة. &rlm

مراجع

أبوموسی، محمد حسین. (1988). البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزّمخشری وأثرها فی الدّراسات العربیة (الطبعة الثانیة). القاهرة: مکتبة وهبة.
الجرجانی، عبدالقاهر. (1992). دلائل الإعجاز (الطبعة الثالثة). (تعلیق: محمود محمد شاکر). القاهرة: مکتبة الخانجی.
الرازی، فخرالدین. (2004). نهایة الإیجاز فی درایة الإعجاز (الطبعة الأولی). (تصحیح: نصرالله مفتی أوغلی). بیروت: دار صادر.
سارلی، ناصرقلی. (1390). بازاندیشی چارچوب نظری فصاحت. نشریه نقد ادبی، 4(14)، 31-50.
السّکاکی، أبویعقوب. (1971). مفتاح العلوم (عبدالحمید الهنداوی، محقق). بیروت: دارالکتب العلمیة.
عطاءلله، ملیکة. (2009). علوم البلاغة عند العلوی بین التقلید والتیسیر والتجدید (رسالة ماجستیر). کلیة الآداب واللغات، جامعة قاصدی مرباح، ورقلة.
العلوی، یحیی بن حمزة. (1914). الطّراز المتضمن لأسرار البلاغة وعلوم حقائق الإعجاز (الجزء الأول). مصر: مطبعة المقتطف.
علی مرزوق، حلمی. (1999). فی فلسفة البلاغة العربیة (علم المعانی). مصر: مکتبة الإسکندریة.
فیّاض، محمد جابر. (1989). البلاغة والفصاحة: لغة وإصطلاحا (الطبعة الأولی). السعودیة: دارالمنارة للنشر والتوزیع.
مطلوب، أحمد. (1979). أسالیب البلاغة: الفصاحة، البلاغة، المعانی (الطبعة الأولی). الکویت: وکالة المطبوعات.
مطلوب، أحمد. (1982). البحث البلاغی عند العرب. بغداد: دارالجاحظ للنشر.
References
Abu Musa, M. H. (1988). Qur’anic rhetoric in the interpretation of Al-Zamakhshari and its impact on Arabic studies (2nd ed.). Cairo: Wahba Library.
Al-Alawi, Y. B. H. (1914). The style containing the secrets of rhetoric and the sciences of miraculous facts (Part 1). Egypt: Al-Muqtataf Press.
Ali Marzouk, H. (1999). In the philosophy of Arabic rhetoric (meaning). Egypt: Alexandria Library.
Al-Jurjani, A. Q. (1992). Evidence of miracles. (M. M. Shaker, Ed.). Cairo: Al-Khanji Library.
Al-Razi, F. al-D. (2004). Nihayat al-Ijaz fi Dirayat al-I’jaz (1st ed.). (N. M. Oghli, Ed.). Beirut, Lebanon: Dar Sader.
Askaki, A. (1971). The key to science (A. Hindawi, Ed.). Beirut: Dar Al-Kitab Elmi.
Ataʻullah, M. (2009). The rhetoric according to Al-Alawi: His imitation ideas and renewals (Master's thesis). University of Kasdi-Merbah - Ouargla, Faculty of Arts and Languages.
Fayyad, M. J. (1989). Rhetoric and eloquence: Language and terminology (1st ed.). Saudi Arabia: Dar Al-Manara Publication and Distribution Center.
Matlub, A. (1979). Methods of rhetoric: Eloquence, rhetoric, meanings (1st ed.). Kuwait: Wikalata Al-Matbuʻat.
Matlub, A. (1982). Rhetorical research among the Arabs. Baghdad: Al-Jahiz Publication.
Sarly, N. (2011). Reviewing the theoretical framework of rhetorics. The Literature Review Journal, 4(14), 31-50.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 01 بهمن 1402
  • تاریخ بازنگری: 11 خرداد 1403
  • تاریخ پذیرش: 12 خرداد 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار