بلاغت استعاره‌های مفهومی قرآنی در حیوان‌انگاری انسان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیات عرب دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی سینا - همدان- ایران

2 دکترای زبان و ادبیات عرب دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی سینا - همدان- ایران

چکیده

در قرآن کریم، استعاره‌های مفهومی متعددی برای تعریف ماهیت انسان صالح و انسان گنهکار در حالات و شرایط گوناگون به کار رفته است ؛ از جمله استعاره "حیوان‌انگاری" که انسان را به ویژه در شرایط کفر و گناه به تصویر کشیده است. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، تلاش شده است با استفاده از قواعد استعاره مفهومی، حیوان انگاری انسان در متن قرآن بررسی گردد تا مشخص شود که در متن قرآن چه مفاهیمی از حوزه مبدأ «حیوان» بر حوزه مقصد «انسان» فرافکنی شده است. مهم‌ترین نگاشت‌های حاصل از این فرافکنی چیست؟ استفاده از استعاره مفهومی «انسان به مثابه حیوان » چه تأثیری در تبیین دیدگاه اسلامی نسبت به انسان دارد؟ نتایج تحقیق حاضر نشان دهنده تناظری قابل تأمل بین رفتارهای مختلف حیوان و انسان در صفاتی چون علم بدون عمل، دنیاپرستی و حرص، کفر، شرک و تکذیب الهی و بت‌پرستی، لجاجت در کفر دارد و از حیواناتی چون سگ، بوزینه، الاغ، خوک، گورخر، بدترین جنبنده و عنکبوت برای عینی سازی مفاهیم فوق استفاده شده است. همچنین از حیوان انگاری در تجسم حالت انسان در محشر به ویژه در قالب استعاره تصویری(ملخ و پروانه) استفاده شده است. کاربرد استعاره‌های مفهومی با رویکرد حیوان‌انگاری باعث درک و فهم عمیق معانی انتزاعی و نهادینه شدن تأثیر آیات در وجود انسان است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [العربیة]

بلاغة الاستعارات المفهومیة فی اعتبار الانسان حیوانا فی القرآن الکریم

نویسندگان [العربیة]

  • مرتضی القائمی 1
  • حسین البیات 2
1 أستاذ قسم اللغة العربیة وآدابها، کلیة العلوم الإنسانیة، جامعة بو علی سینا، همدان، إیران
2 دکتوراه فی اللغة العربیة وآدابها، کلیة العلوم الإنسانیة، جامعة بوعلی سینا، همدان، إیران
چکیده [العربیة]

لقد استُخدم فی القرآن الکریم عدید من الاستعارات المفهومیة لتعریف طبیعة الإنسان الصالح و الإنسان الخاطئ فی مواقف وأحوال مختلفة؛ ومنها استعارة "الحیوان" التی تصوّر الإنسان خاصة فی حالة الکفر والمعصیة. فی هذه الدراسة التی أجریت على المنهج الوصفی- التحلیلی، جرت محاولة لدراسة تطبیق حقل المبدأ "الحیوان" على حقل المقصد "إنسان" فی النص القرآنی باستخدام قواعد نظریة الاستعارة المفهومیة. هذا من أجل معرفة کیفیة تطبیق مفاهیم حقل المبدأ "الحیوان" على حقل المقصد "إنسان" فی النص القرآنی؟ و معرفة مدی تاثیر استخدام الاستعارة المفهومیة "الإنسان کحیوان" فی توضیح النظرة الإسلامیة للإنسان؟ وتظهر نتائج البحث الحالی تطابقا ملحوظا بین السلوکیات المختلفة للحیوانات والبشر فی سمات مثل العلم بلا عمل، والدنیویه والجشع، والکفر والشرک وجحد الله وعبادة الأصنام، والعناد فی الکفر. تمّ استخدام الکلب، القردة، الحمار، الخنزیر، الحمار‌الوحشی وأسوأ المخلوقات والعنکبوت لتجسید المفاهیم المذکورة أعلاه. کما تمّ استخدام استعارة الحیوان فی تجسیم الحالة الإنسانیة فی المحشر، وخاصة فی إطار استعارات (الجراد والفراشة). إنّ استخدام الاستعارات المفهومیة ذات الطابع الحیوانی یؤدی إلى فهم عمیق للمعانی المجردة و تأثیر الآیات فی الوجود الإنسانی.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن
  • البلاغة
  • الاستعارة المفهومیة
  • الحیوان

مراجع

قرآن کریم.
الجرجانی، عبدالقاهر. (1998). دلائل الإعجاز (الطبعة الثانیة). شرح و تعلیق محمد التنجی. بیروت: دارالکتاب العربی.
جوادی آملی، عبدالله. (1388ش). حقّ و تکلیف در اسلام (چاپ سوم). تهران: انتشارات بهار.
زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. بیروت: دارالکتاب العربی.
صافى، محمود. (1418ق). الجدول فی إعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویة هامة (31 جلد، چاپ چهارم). دمشق: دار الرشید.
صفوی، کوروش. (1384ش). فرهنگ توصیفی معناشناسی. تهران: فرهنگ معاصر.
صفوی، کوروش. (1396ش). استعاره. تهران: نشر علمی.
طباطبایى، محمدحسین. (1374ش). ترجمه تفسیر المیزان (20 جلد، چاپ پنجم). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى.
طبرسی، فضل بن حسن. (1375ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو.
طبرسی، فضل بن حسن. (بی‌تا). ترجمه تفسیر مجمع البیان (27 جلد، چاپ اول). تهران.
عشایری منفرد، محمد. (1391ش). نگاهی معناشناختی به حیوان‌انگاری انسان‌ها در زبان نهج‌البلاغه و لزوم حفظ حرمت انسان. همایش ملی نهج‌البلاغه و ادبیات، ج 2، قم، 25-51.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فولادوند، محمدمهدی. (1418ق). ترجمه قرآن. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
قائمی، مرتضی، و ذوالفقاری، اختر. (1398ش). مفهوم‌سازی استعاری زندگی در متن قرآن کریم. همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
قائمی، مرتضی، و ذوالفقاری، اختر. (1401). کارکرد گیاه‌انگاری در عینی‌سازی مفهوم زندگی در قرآن و نهج‌البلاغه. مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، (2)، 59-79.
کوچش، زلتن. (1393ش). مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره (پور ابراهیم، شیرین، مترجم). تهران: سمت.
کوچش، زلتن. (1394ش). استعاره در فرهنگ؛ جهانی‌ها و تنوع (انتظام، نیکتا، مترجم). تهران: سیاهرود.
لایکوف، جورج، و جونسن، مارک. (1996). الإستعارات التی نحیا بها (عبدالمجید جحفة، مترجم) (الطبعة الأولى). منتدی مکتبة الإسکندریة.
لیکاف، جورج، و جانسون، مارک. (1980). استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم (جهانشاه میرزا‌بیگی، مترجم) (چاپ اول، 1397). تهران: انتشارات آگاه.
مکارم شیرازى، ناصر. (1371ش). تفسیر نمونه (28 جلد، چاپ دهم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
هوشنگی، حسین، و سیفی پَرگو، محمود. (1388ش). استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبان‌شناسی شناختی. پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، 1(3)، 9-34.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 10 اسفند 1402
  • تاریخ بازنگری: 24 خرداد 1403
  • تاریخ پذیرش: 24 خرداد 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار