شیخ عبدالقاهر جرجانی در نگاهِ انتقادی نصر حامد ابوزید (با تکیه بر مبحث مجاز)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

در اندیشه اسلامی نزاع بر سر مفهوم مجاز، صرفا یک چالش بلاغی نبوده؛ بلکه در گفتمان نقدی معاصر، نیز حضوری برجسته داشته است. آراء بلاغت­پژوهان کلاسیک، به­ویژه در مبحث مجاز همواره در مطالعات اسلامی محل اهتمام بوده­ است. نصر حامد ابوزید (۱۹۴۳م) یکی از متفکران معاصر عربی در پژوهش­های نوین دینی­اش با گزینش مؤلفه­های هرمنوتیک نسبی­گرا بر خوانشی جدید از اندیشه عبدالقاهر جرجانی (۴۷۱هـ) تمرکز کرده که با ریشه فکری شیخ، در تقابل است. در پرتو اینکه صورت­بندی آراء جرجانی در اندیشه نصر حامد، نیازمند فهم دقیق است، پژوهش پیش­رو می­کوشد با روش استقرائی، در ارتباط با چالش مجاز که حاصل مطالعات نصر حامد بوده، بر مبنای اندیشه هر دو متفکر، تحلیلی ارائه دهد. برآیند پژوهش نشان می­دهد که ابوزید در مبحث مجاز خوانشی دوگانه از آراء جرجانی دارد؛ نخست: بر مجاز لغوی و عقلی در رأی جرجانی اشکال می­گیرد؛ زیرا بار معنایی برای لغت در مجاز لغوی را در تضاد با دوگانه لغت و کلام در نگاه عبدالقاهر می­بیند. دوم: از نظر وی، جرجانی نگاهی ادبی به بعضی از پدیده­های بلاغی نداشته و با خوانشی جدید از استعاره و تشبیه، شبه را به­عنوان ابزاری برای نسبت دادن نسبی­گرایی در اندیشه عبدالقاهر به­کار می­برد. از دید او، در آن گونه­های بلاغی که عقلْ با نوعی حصر مواجهه بوده، ارزش بلاغی وجود ندارند؛ اما در استعاره تخییلیه، شبه عقلی، و تمثیل اندیشه نسبی­گرایی خود را پیاده می­کند، وتمثیل به­مثابه تأویل را بهترین دستاورد شیخ در بلاغت و دارای ارزش بلاغی می­داند. علاوه بر این، دست یافتن به مفاهیم مجازی را همان حقیقتِ نسبی­­ تلقی می­کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Al-Sheikh ʿAbd al-Qāhir al-Jurjani in the Critical Perspective of Nasr Hamid Abu Zayd: A Case Study of Metonymy

نویسنده [English]

  • Elham Baboli Bahmeh
‎ Ph.D in Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Foreign languages, ‎Kashan University, Kashan, Iran.‎
چکیده [English]

The struggle over the concept of metonymy in Islamic thought is not only a rhetorical problem, but a conflict with a presence in contemporary critical discourse where the rhetoricians' opinions about the concept of metonymy were and still are the subject of interest. Nasr Hamid (1943 AD), one of the contemporary Arab thinkers, chooses relative hermeneutic theories. In his religious and critical studies, he was able to present a new reading of the thought of al-Jurjani (471 AH). This paper tries, with a qualitative approach and inductive method, to provide a clear analysis of Abdel Qaher's thought and the dilemma of metonymy as manifested through the studies of Abu Zaid. The results shows that Nasr Hamed tried to read a different reading of al-Jurjani's thoughts. In the first aspect, he presents a problem in the lexical and rational metonymies of al-Jurjani, because he sees a connotation of the utterance in the lexical metonymy as an antithesis to the duality of language and speech in his opinion. In the second aspect: he deals with a new reading of metaphor and simile, imagining that al-Jurjani does not attach rhetorical value to investigative metaphor, sensory likeness, and non-representative analogy; Because the mind falls into a confinement. He also believes that al-Jurjani presents his interpretive (relative) idea in imaginary metaphor, likeness, and representation, where representation is considered as the most important interpretation of his rhetorical achievement. In addition, obtaining the figurative meaning is considered relative truth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • metonymy
  • resemblance
  • reason
  • interpretation
أبوزید، نصر حامد. (1995). النّص، السلطة، الحقیقة؛ الفکر الدینی بین إرادة المعرفة وإرادة الهیمنة (الطبعة الأولی). بیروت: المرکز الثقافی العربی.
أبوزید، نصر حامد. (1996). الاتّجاه العقلی فی التفسیر؛ دراسة فی قضیة المجاز عند المعتزلة (الطبعة الثالثة). بیروت: المرکز الثقافی العربی.
أبوزید، نصر حامد. (2005). إشکالیات القراءة وآلیات التأویل (الطبعة السابعة). بیروت: المرکز الثقافی العربی.
احمدی، بابک. (1375). ساختار و تأویل متن؛ شالوده‌شکنی و هرمنوتیک (چاپ سوم، جلد دوم). تهران: نشر مرکز.
جابر، عصفور. (1992). الصورة الفنیّة فی التّراث النقدی والبلاغی عند العرب (الطبعة الثانیة). بیروت: المرکز الثقافی العربی.
الجاحظ، أبو عثمان. (1965). الحیوان (الجزء الأول، الطبعة الثانیة؛ عبد السلام محمد هارون، محقق). د.ن.
جاناتان، کالر. (1382). نظریه ادبی؛ معرفی بسیار مختصر (چاپ اول؛ فرزانه طاهری، مترجم). تهران: نشر مرکز.
الجرجانی، عبد القاهر. (1991). أسرار البلاغة (محمود محمد شاکر، تعلیق). القاهرة: مکتبة الخانجی.
الجرجانی، عبد القاهر. (1992). دلائل الإعجاز (محمود محمد شاکر، تعلیق). القاهرة: مکتبة الخانجی.
مجموعة المؤلفین. (2019). نصر حامد أبو زید؛ دراسة النظریات ونقدها (الطبعة الأولی). العراق–النجف: العتبة العباسیة المقدسة، المرکز الإسلامی للدراسات الاستراتیجیة.
واعظی، أحمد. (1380). درآمدی بر هرمنوتیک (چاپ أول). تهران: مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.