بررسی تحلیلی مصادیق حذف در سوره قلم و تاثیر آن در اقوال مفسران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد مدعو دانشگاه مازندران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران.

3 استادیار دانشگاه آزاداسلامی واحد تهران شمال

چکیده

ایجاز حذف از مهم‌ترین جلوه‌های بلاغی قرآن کریم است و در سوره‌ی «قلم» نقشی برجسته و پررنگ دارد. این پژوهش با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی–تحلیلی، و با بهره‌گیری از تحلیل محتوای، به دو هدف اصلی می‌پردازد: نخست، شناسایی و طبقه‌بندی گونه‌های گوناگون حذف در سوره‌ی قلم، و دوم، بررسی چگونگی تأثیر میزان توجه یا بی‌توجهی مفسران به تقدیر محذوف بر نتایج تفسیری آنان. پیکره‌ی تحقیق بر پایه‌ی مجموعه‌ای از تفاسیر برجسته‌ی کلاسیک و معاصر از دو مکتب تفسیری شکل گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در سوره‌ی قلم شش نوع حذف برجسته وجود دارد: حذف فعل، جواب شرط، موصوف، حرف جر، مبتدا و خبر. در تفاسیری که به ساختار متن و سیاق آیات توجه کرده و تقدیر محذوف را تصریح نموده‌اند، معناهای تازه و اثرگذاری پدید آمده است؛ مانند تأکید بر شدت نهی و منع (آیه‌ی ۸)، برجسته‌سازی جنبه‌ی تحدی و ناتوان‌سازی مخاطبان مشرک (آیه‌ی ۴۱)، و تقویت مفهوم استدراج (آیه‌ی ۴۴). در مقابل، تفاسیری که از تقدیر چشم پوشیده‌اند، بیشتر بر ظاهر نحوی آیات تکیه داشته و تفسیری آرام‌تر و ارشادی‌تر ارائه کرده‌اند. در مجموع، نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بررسی منظم و مقایسه‌ای رویکرد مفسران نسبت به حذف، همراه با تمایز دقیق میان حذف نحوی و ساختارهای نحوی–بیانی جایگزین (همچون خبر مقدّم و مبتدای مؤخر، استفهام انکاری و کنایه)، می‌تواند به درکی ژرف‌تر از نظام معنایی و معماری بیانی سوره‌ی قلم بینجامد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

دراسه امثله و نماذج من الحذف فی سوره القلم و اثرها علی اقوال المفسرین

نویسندگان [English]

  • فاطمه جمشیدی 1
  • فرزاد دهقانی 2
  • نفیسه نوید 3
1 استاذه فی جامعه مازندران
2 أستاذ مشارک، قسم علوم القرآن والحدیث، جامعة الحکیم السبزواری، سبزوار، إیران.
3 استاذه فی جامعه تهران شمال
چکیده [English]

یعد «إیجاز الحذف» من أبرز مظاهر البلاغة فی القرآن الکریم، ویؤدی فی سورة «القلم» دورا ظاهرا ومحوریا. تنطلق هذه الدراسة، اعتمادا على المصادر المکتبیة وبالمنهج الوصفی–التحلیلی مع الإفادة من تحلیل المضمون، إلى هدفین رئیسین: أولا، تحدید أنماط الحذف وتصنیفها فی سورة القلم، وثانیا، بیان کیف یؤثر مستوى عنایة المفسرین بتقدیر المحذوف او إغفاله فی نتائجهم التفسیریة. وقد بنی متن البحث على باقة من التفاسیر البارزة الکلاسیکیة والمعاصرة من مدرستین تفسیریتیـن. تکشف النتائج عن وجود ستة أنماط جلیة من الحذف فی السورة: حذف الفعل، وحذف جواب الشرط، وحذف الموصوف، وحذف حرف الجر، وحذف المبتدأ، وحذف الخبر. وفی التفاسیر التی أولت بنیة النص وسیاق الآیات عنایة خاصة ونصت على تقدیر المحذوف، برزت دلالات جدیدة وأثر تفسیری أقوى؛ مثل: تشدید النهی والمنع (الآیة 8)، وإبراز جانب التحدی وتعجیز المخاطبین من المشرکین (الآیة 41)، وتعزیز مفهوم الاستدراج (الآیة 44). أما التفاسیر التی أعرضت عن التقدیر فاعتمدت أکثر على ظاهر البنیة النحویة للآیات وقدمت قراءة أهدأ طابعا وارشادیة النزعة. وخلاصة القول: إن الدراسة المنهجیة المقارنة لموقف المفسرین من الحذف، مع التمییز الدقیق بین الحذف النحوی والبنى النحویة–البیانیة البدیلة (کالخبر المقدم والمبتدأ المؤخر، والاستفهام الانکاری، والکنایة)، من شأنها أن تفتح أفقا أعمق لفهم النظام الدلالی والعمارة البیانیة فی سورة القلم.

کلیدواژه‌ها [English]

  • إیجاز الحذف
  • التقدیر
  • نحو القرآن
  • سورة القلم
  • تحلیل مقارن للتفاسیر

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 19 مهر 1404
  • تاریخ دریافت: 12 خرداد 1404
  • تاریخ بازنگری: 18 مهر 1404
  • تاریخ پذیرش: 19 مهر 1404