بلاغت موسیقایی قرآن کریم و تأثیر آن در آفرینش‌های ادبی (مطالعه موردی: اشعار عربی سعدی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

چکیده

یکی از وجوه بلاغی قرآن کریم، مؤلفه‌های خاصِّ آوایی و موسیقاییِ موجود در فرم زبان قرآن است که با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، بلاغت موسیقایی خاصّی در بافت کلام قرآن ایجاد کرده است که نه تنها با وجوه آوایی، بلکه با تولید و انتقال معنا در آیات قرآن کریم نیز ارتباط تنگاتنگی دارد، چنان‌که به فرم خاصّی در زبان قرآن شکل داده است که نه می‌تواند زیرمجموعة کلام منظوم قرار بگیرد، و نه جزو مؤلفه‌های رایج نثر به حساب آید. وجوه موسیقاییِ بافت کلام در قرآن، از دیرباز به عنوان یک الگوی بلاغی مورد توجه سخنوران بوده است. از این میان، در اشعار عربی سعدی نمود قابل توجهی از تأثیر بلاغیِ موسیقی بافت کلام قرآن را می‌توان مشاهده کرد. تأثیر بلاغت موسیقاییِ قرآن در آفرینش‌های ادبی سعدی، در مطالعات سعدی‌شناسی چندان مورد توجه قرار نگرفته است. در این مقاله به منظور تبیین تأثیر موسیقایی قرآن کریم در کلام سعدی، به بررسی وجوه مختلف تأثیر وزنی و موسیقاییِ آیات قرآن بر سروده‌های عربی سعدی می‌پردازیم. نتایج مقاله، شگردهای متنوع سعدی در به‌کارگیری وجوه مختلفِ بلاغت موسیقاییِ کلام قرآن را در اشعارش نشان می‌دهد چنان‌که در جایگاه‌های مختلفی از موسیقی درونی، کناری و بیرونی اشعارش از ظرفیت‌های موسیقایی کلام قرآن بهره برده است. این شگردها علاوه بر آشکار کردن ژرف‌نگری‌های سعدی در لایه‌های ظریف بلاغت موسیقایی زبان قرآن، نبوغ قابل توجه او در استفادة هنری از بلاغت موسیقاییِ قرآن در سطوح مختلف موسیقایی اشعارش را نشان می‌دهد، بدون آن‌که در این کار راه تکلّف و تصنّع را پیموده باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

البلاغة الموسیقیة للقرآن الکریم و أثرها فی الإبداعات الأدبیة (الدراسة الحالة: شعر سعدی العربی)

نویسندگان [العربیة]

  • سید أسعد الشیخ أحمدی
  • فردین حسین بناهی
عضو کلیة اللغة الفارسیة وآدابها، جامعة کردستان، سنندج، إیران
چکیده [العربیة]

من الجوانب البلاغیة للقرآن الکریم، المکونات الصوتیة والموسیقیة الخاصة فی شکل لغة القرآن التی خلقت بلاغة موسیقیة خاصة فی نسیج کلام القرآن بمیزاتها الفریدة التی ترتبط ارتباطاً وثیقاً لیس فقط بالنواحی الصوتیة، بل أیضاً بإنتاج ونقل المعنى فی آیات القرآن الکریم، وقد منحت شکلاً خاصاً للغة القرآن بحیث لا یمکن إدراجه فی مجموعة الکلام المنظوم، ولا تعتبر من مکونات النثر الشائعة. لقد کانت الجوانب الموسیقیة فی نسیج کلام القرآن، منذ زمن طویل محط اهتمام الخطباء کنموذج بلاغی. ومن بینها، فی القصائد العربیة للسعدی، یمکن ملاحظة مظهر هام من مظاهر التأثیر البلاغی لموسیقى نسیج کلام القرآن. لم یحظ تأثیر البلاغة الموسیقیة للقرآن على إبداعات سعدی الأدبیة باهتمام کبیر فی الدراسات التی حول معرفة سعدی. فی هذه الدراسة، من أجل توضیح التأثیر الموسیقی للقرآن الکریم علی شعر سعدی، نقوم بدراسة الجوانب المختلفة لتأثیر الأوزان و العناصر الموسیقیة لآیات القرآن الکریم علی شعر سعدی العربی. وتظهر نتائج المقال تنوع طرق السعدی فی استخدام جوانب مختلفة من البلاغة الموسیقیة للکلمات القرآنیة فی أشعاره، حیث استخدم القدرات الموسیقیة للکلمات القرآنیة فی مواضع مختلفة من الموسیقى الداخلیة والجانبیة والخارجیة لأشعاره. وهذه الأسالیب، إضافة إلى کشفها لرؤى السعدی فی الطبقات الدقیقة للبلاغة الموسیقیة للغة القرآنیة، تظهر عبقریته اللافتة فی الاستخدام الفنی لبلاغة القرآن الموسیقیة فی المستویات الموسیقیة المختلفة لأشعاره، دون بعد أن سلکت طریق التصنع و التکلف فی هذا العمل.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • البلاغة الموسیقیة
  • سعدی
  • الشعر العربی
قرآن کریم.
ابراهیم، أمل. (2000). ‌الأثر العربی فی أدب سعدی الشیرازی (الطبعة الثانیة). القاهرة: الدار الثقافیة للنشر.
اخوان ثالث، مهدی. (1394ش). ‌تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم (الطبعة الثانیة عشرة). تهران: زمستان.
اکرمی، میرجلیل. (1373ش). پرتوی از دقایق بلاغی قرآن کریم در آثار سعدی. ‌مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تبریز، (150)، 1-28.
انوار، امیرمحمود. (1380ش). ‌سیر شعر و ادب از دوران قبل از اسلام عرب تا پایان دورة عباسی و مقایسه افکار سعدی و متنبی. تهران: انوار دانش.
بدیع یعقوب، امیل. (1991). ‌المعجم المفصل فی علم العروض والقافیة وفنون الشعر. بیروت: دار الکتب العلمیة.
براون، ادوارد گرانویل. (1368ش). ‌تاریخ ادبیات ایران (از سنایی تا سعدی) (الطبعة الرابعة). تهران: مروارید.
بهار، محمدتقی. (1370ش). ‌سبک‌شناسی (تاریخ تطوّر نثر فارسی) (الطبعة السادسة). تهران: امیرکبیر.
ترکاشوند، فرشید. (1397ش). عیار صفت سهل ممتنع در شعر سعدی و متنبی. ‌پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، 6(3)، 45-63.
توفیقی، حسن، علوی مقدم، مهیار، و توفیقی، محمد. (1395ش). بررسی تطبیقی «اسلوب معادله» در شعر سعدی و متنبی. ‌پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، 4(1)، 69-100.
الجر، خلیل. (1973). ‌المعجم العربی الحدیث لاروس. باریس: مکتبة لاروس.
جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمان. (1995). ‌دلائل الإعجاز (تحقیق حمد التنجی). بیروت: دار الکتاب العربی.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1369ش). ‌دیوان (به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی). تهران: زوار.
خرقانی، حسن. (1396ش). عوامل پدیدآورندهٔ ضرب‌آهنگ در قرآن. ‌پژوهش‌های قرآنی، 22(84)، 4-27.
خطیب تبریزی، یحیى بن علی. (1368ش). ‌کتاب الکافی فی العروض والقوافی. مهاباد: سیدیان.
الرافعی، مصطفى صادق. (2017). ‌إعجاز القرآن والبلاغة النبویة. القاهرة: هنداوی.
رمّانی، علی بن عیسى. (1976). ‌ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن (جلد 1، تحقیق محمد خلف الله و محمد زغلول سلام). القاهرة: دار المعارف.
سبزیان‌پور، وحید، و رضایی، صدیقه. (1392ش). نگاهی تازه به داستان قدیمی سعدی و متنبی. ‌پژوهشنامه نقد ادب عربی، 3(64)، 133-162.
سعدی، مصلح بن عبدالله. (1372ش). ‌کلیات سعدی (تصحیح محمدعلی فروغی). تهران: امیرکبیر.
سهروردی، أبو حفص عمر بن عبدالله. (2003). ‌عوارف المعارف (تحقیق محمد یاسر القضمانی و بلال محمد حاتم السقا). دمشق: دار التقوى.
شاملی، نصرالله، حیدری، محمود، سلیمان‌زاده نجفی، سید رضا، و قائمی اصل، حسین. (1392ش). چگونگی حضور آیات قرآنی در اشعار عربی سعدی شیرازی. ‌سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، (20)، 243-261.
صابونی، محمد علی. (1380ش). ‌التبیان فی علوم القرآن. تهران: نشر احسان.
صفا، ذبیح الله. (1369ش). ‌تاریخ ادبیات در ایران (الطبعة السابعة). تهران: فردوس.
عاطف الزین، سمیح. (1980). ‌الأعراب فی القرآن الکریم. بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
عسکری، صادق. (1387ش). ‌الحکمة بین المتنبی وسعدی: دراسة مقارنة. سمنان: انتشارات دانشگاه سمنان.
مجد، امید، و آیین، الهه. (1391ش). شگردهای استفادة سعدی از آیات قرآن. ‌سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 5(15)، 67-78.
محفوظ، حسینعلی. (1377ش). ‌متنبی و سعدی و مآخذ مضامین سعدی در ادبیات عربی. تهران: روزنه.
معرفت، محمدهادی. (1381ش). ‌علوم قرآنی (الطبعة الرابعة). قم: تمهید قم.
معروف، نایف، و الأسعد، عمر. (1987). ‌علم العروض التطبیقی. بیروت: دار النفائس.
منوچهریان، علیرضا. (1392ش). متنبی و شاعران پارسی. ‌متن‌پژوهی ادبی، (55)، 43-64.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1363ش). ‌کلیات شمس (تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، الطبعة الرابعة). تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1394ش). ‌مثنوی معنوی (الطبعة العاشرة، به اهتمام توفیق سبحانی). تهران: روزنه.
النحوی، ابن بسّام. (1970). ‌سرقات المتنبی ومشکل معانیه (تحقیق محمد الطاهر بن عاشور). تونس: دار التونسیة للنشر.
ولی‌زاده خیرآبادی، فرزانه، و مهرکی، ایرج. (1398ش). بررسی تطبیقی روابط بینامتنی قرآن کریم و سروده‌های عربی خاقانی و سعدی. ‌مطالعات ادبیات تطبیقی، 13(51)، 283-307.
یلمه‌ها، احمدرضا، و رجبی، مسلم. (1394ش). بینامتنیت آیات و روایات در گلستان سعدی. ‌پژوهش‌های ادبی-قرآنی، 3(4)، 83-97.